Šta je smisao ruskog istorijskog puta i na kojim osnovama treba da počiva odnos Rusije prema Zapadu, njegovim institucijama i vrednostima? Ovo su samo neka od pitanja o kojima su na osoben način promišljali ruski mislioci druge polovine 19. veka, čija su se dela – dugo zatočena prisilom ideološkog jednoumlja – pojavila baš u vreme najnovije „smutnje” u Rusiji, 1990-ih godina prošlog veka.
***
Nema sumnje da je „moderna geopolitika”, disciplina koja se bavi istraživanjem odnosa prostornog i političkog, nastala kao produkt druge polovine 19. veka pod okriljem zapadne civilizacije. Na tu okolnost presudno su uticala tri istorijska i društvena razloga:
U pomenutom razdoblju (1871–1914) izazov nemačke geografske centralnosti bio je središnja tema svetske geopolitike, prema kojoj svakako nisu mogli ostati imuni ni ruski geopolitičari. Tako je slavni Nikolaj Danilevski u znamenitoj monografiji Rusija i Evropa 1871. godine pisao o potrebi sveslovenskog otpora „opštečovečanskim pretenzijama romansko-germanske civilizacije”. Na sličan način promišljali su i njegovi sledbenici: Konstantin Leontjev – pisac i diplomata, i Vladimir Lamanski – univerzitetski profesor, potpisnik ogleda o „tri sveta azijsko-evropska” iz 1892. godine, koji će Petru Savickom, jednom od osnivača klasičnog evroazijstva u emigraciji, biti neposredan dokaz za tvrdnju da je „ruska civilizacijska škola geopolitike bila zaokružena već krajem 19. veka”.
Osobenosti ruske geopolitičke škole posledica su prvenstveno geografskog položaja ove ogromne države, ali i jedinstvene ruske uloge u svetskoj istoriji. Reč je o činiocima koji su stvorili naročit „etno-psihološki tip” ruskog čoveka koji je u jednom dubljem sakralno-geografskom smislu nastao sjedinjenjem područja Šume i Stepe. Na ovim premisama poznati naučnik, Lav Gumiljov, je naglašavao da je ruska ekspanzija na Istok bila neuporedivo nenasilnija i humanija u odnosu na zapadnoevropske primere kolonijalizma, odnosno da je kao takva podrazumevala i „stalnu infuziju pasioniranosti od strane zatečenih etnosa”. Otuda proizilazi i stanovište da je „velikoruska civilizacija nastala sjedinjavanjem slovenskog etnosa s tursko-tatarskim elementom”, iz čega kao logično sledi rusko pravo na integraciju evroazijskog prostora.
Za razliku od zapadne geopolitike koja je vazda ispoljavala svoj kontinuitet i predstavljala glavni tok tamošnje političke misli, posebno u 20. veku, ruska geopolitika se razvijala na marginama ključnih društvenih i političkih procesa u ovoj zemlji i uglavnom je bila reaktivnog karaktera. Zbog toga osnove ruske geopolitike valja vezivati za „dramatične potrese u ruskoj društvenoj svesti” koji su se manifestovali posle epohalnih istorijskih preokreta, poput lekcije izgubljenog Krimskog rata (1853–1856), potom revolucije i građanskog rata (1917–1921), preko skrivenog smisla Hladnog rata (1945–1990), do savremenih manifestacija ove pojave izazvanih „razvalom Sovjetskog Saveza” i aktuelnim ratom u Ukrajini.
Rusko istorijsko iskustvo navodi na zaključak da su odnosi sa Evropom bili ključna determinanta u razvoju osobene civilizacijske škole mišljenja. Ovaj proces naročito je uočljiv u drugoj polovini 19. veka kada se u radovima „poznih slovenofila” pojavljuju izvanredno važni obrisi ovakvog načina razmišljanja.
Nikolaj Jakovljevič Danilevski je svetsku slavu stekao kao autor kapitalne monografije Rusija i Evropa (1871). Reč je o delu koje predstavlja osnovu „ruske civilizacijske geopolitičke škole” koja je, po mišljenju Petra Nikolajeviča Savickog, teorijski i praktično uobličena već krajem 19. veka. Pored kritike evropske civilizacije (koja se u radovima Danilevskog svodi na romansko-germanski civilizacijski krug – prim. autora), Nikolaj Danilevski na osoben način izlaže svoje viđenje „teorije istorijskog ciklizma” i naročito ulogu slovenske civilizacije u tom procesu. Po Danilevskom suština istorijskog ciklizma jeste u postojanju „kulturno-civilizacijskih tipova” koji se sastoje od religije, kulture (nauka, umetnost, tehnologija), politike i društveno-ekonomske strukture ili civilizacije koja se suprotstavlja etnografskom materijalu. Otuda on izdvaja 10 lokalnih kulturno-civilizacijskih tipova koji se bore ne samo međusobno nego i sa spoljnim okruženjem, i koji kao i biološke vrste prolaze različite faze sazrevanja, oronulosti i neizbežne smrti. Za Danilevskog je, iz razumljivih razloga, posebno važan „slovenski tip” koji je najpotpunije izražen u ruskom narodu. Njegova teorija istorijskog ciklizma važna je i zbog toga što odbacuje pojam opštečovečanskog kao „apstrakciju bez stvarnog sadržaja”, odnosno u kulturno-civilizacijskom tipu vidi izraz najvišeg društvenog jedinstva.
Danilevski na samom početku svog kapitalnog dela postavlja suštinsko pitanje: Da li je Rusija Evropa i šta je Evropa? i, razume se, šta su kriterijumi kojima određujemo jednu geografsku celinu, makar to bili i kontinenti. Iako ovo pitanje na prvi pogled zvuči banalno za jednu raspravu koja ima naučne pretenzije – odgovor koji se nameće daleko je od konvencionalnog. Mada je u vreme pisanja knjige Rusija i Evropa opšteprihvaćena podela sveta na pet kontinenata, ruski naučnik upozorava da je reč o produktu „jednog veštačkog sistema koji se zadovoljava da sa jednim ili nekoliko obeležja sjedinjuje u jednu geografsku celinu i nešto što je veoma različito”. Danilevski je na ovoj premisi zastupao i važno stanovište o tome da se Ural nikako ne može smatrati prirodnom granicom koja deli Evropu i Aziju (Evropoazija), a koje su kasnije prihvatili Vladimir Lamanski, Petar Savicki i drugi njegovi sledbenici. Tako se iskristalisao pojam Evrope „koji nije geografski već kulturno-istorijski” a koji se, po Danilevskom, potpuno podudara sa granicama „germansko-romanske civilizacije”.
Nikolaj Jakovljevič iznosi kategoričku tvrdnju da Rusija ne pripada takvoj Evropi i u prilog tome navodi mnoge činjenice: najpre da Rusija nije bila deo obnovljene rimske imperije Karla Velikog, zatim da nije ulazila u sastav teokratske federacije koja je zamenila Karlovu monarhiju, potom da se nije povezivala u jedno telo feudalno-aristokratskom mrežom, takođe nije bila učesnik u borbi s feudalnim nasiljem i nije se suočavala s pritiskom lažnih oblika hrišćanstva (katoličanstvo), pa zbog toga i nema potrebu za oblikom religiozne slobode koji se naziva protestantizmom. Uz sve to, Rusija nije izgradila onu slobodu misli koja je stvorila novu nauku, nije poznavala vaspitno dejstvo skolastike, niti živela idealima koji su se ispoljili u germansko-romanskom obliku umetnosti.
Dakle, ako je sve to tako, Danilevski se pita zbog čega u Rusiji postoje oni koji smatraju da ova zemlja treba da usvoji za sebe ono što je izgradila takva Evropa, i što je još važnije: kakvu nam ulogu Evropa daje na svetsko-istorijskoj pozornici? U odgovoru na ovo retoričko pitanje on ukazuje na brojna geopolitička ograničenja koja je tadašnja Evropa postavljala pred Rusiju, čija je gigantska veličina i postojanje prepreka razvitku opštečovečanske civilizacije (germansko-romanske – prim. autora). Otuda je za njega sasvim logična sklonost Evrope da neprekidno podržava slabljenje ruske narodne osnove – posebno na njenoj periferiji, gde žive i drugi inorodni elementi koji uživaju germansko-romansko pokroviteljstvo. Takođe, takvoj Evropi, na njenom „svetom humanističkom putu” širenja civilizacije, ne preostaje ništa drugo nego da i u samoj Rusiji slabi narodnu osnovu i njen društveni i politički organizam. Zbog toga je za Ruse izgradnja samobitne slovenske države pitanje elementarnog opstanka.
Šta je smisao ruskog istorijskog puta i na kojim osnovama treba da počiva odnos Rusije prema Zapadu, njegovim institucijama i vrednostima? Ovo su samo neka od pitanja o kojima je na osoben način pisao Konstantin Nikolajevič Leontjev, pisac, filozof i konzervativni teoretičar druge polovine 19. veka, čija su se dela – dugo zatočena prisilom ideološkog jednoumlja – pojavila baš u vreme najnovije „smutnje” u Rusiji, 1990-ih godina prošlog veka.
Leontjev je u raznim publikacijama isticao da je sledbenik slavnog Danilevskog. On ne samo što je usvajao njegove misli, već ih je i dopunjavao, izražavajući određene kritičke opaske na adresu svog velikog uzora. Konstantin Nikolajevič je u svojim razmatranjima pojačao naturalistički karakter sociologije Danilevskog, koju je na karakterističan način spojio s estetskim pristupom. Za Leontjeva je lepota univerzalni kriterijum i merilo prilikom ocenjivanja fizičkog, organskog i socijalnog sveta. Njegove opsesivne teme su vizantizam, pravoslavlje i samodržavlje – što ga prvenstveno svrstava u ruske filozofske i religiozne mislioce. Uostalom, pred kraj života primio je monaški postrig.
Za nas sa ovih prostora naročito su dragocena njegova opažanja o slovenskim narodima i njihovom odnosu prema Rusiji. Reč je o jedinstvenim uvidima i upozorenjima pristalicama slovenofilstva u samoj Rusiji koji su u ono vreme smatrali da je ruski nacionalni interes u objedinjavanju svih Slovena, uključujući i one Slovene koji pod turskom vlašću žive na Balkanskom poluostrvu.
Zašto je Leontjev tako gorljivo bio protiv objedinjavanja Slovena pod ruskim patronatom? Prvenstveno zbog toga što je i na osnovu neposrednog diplomatskog iskustva zastupao stanovište da „slavizma nema”. U monografiji Vizantizam i slovenstvo na ubedljiv način dokazivao je ovu tezu. Naime, u traganju za zajedničkim slovenskim obeležjima, svaki istraživač ove teme uočiće samo dva formativna elementa: zajedničko krvno srodstvo i srodne jezike. Za razliku od anglosaksonske, italijanske, španske ili kineske kulture, koje su porodile posebne kulturno-civilizacijske tipove ispoljene kroz manje-više zajedničke forme državnosti, filozofske i umetničke pravce, literaturu i dr., kod slovenskih naroda ne postoji jedna zajednička istorijska slika koja bi poslužila kao obrazac njihovog povezivanja. Ne samo tragično rusko istorijsko iskustvo u 20. veku već i aktuelna dešavanja (poslednji primer je tragedija u Ukrajini), ubedljivo su potvrdili njegova proročanska upozorenja.
Vladimir Lamanski je bio sledbenik Nikolaja Danilevskog i njegovog poimanja odnosa Rusije i Evrope. U svom poznatom ogledu Tri sveta azijsko-evropskog kontinenta koji je napisao 1892. godine podvrgao je dodatnoj kritičkoj analizi svoje dotadašnje „istoriozofske” stavove o slovenskom pitanju. Oslanjajući se na odnos Danilevskog prema fenomenu evropocentrizma preuzeo je njegove stavove o „slovenskom kulturno-civilizacijskom tipu” i njegovoj samobitnosti u odnosu na opštečovečanske pretenzije romansko-germanskog sveta. Lamanski je u ovom radu odbacio i evropocentrično stanovište o podeli jedinstvenog evroazijskog kontinenta na evropski i azijski deo koji navodno deli planina Ural, naglašavajući neutemeljenost ovakvih teorija.
Polazeći od svojih ranijih istraživanja on je potencirao jedinstvenost evroazijskog kopna čiji su narodi iznedrili sva najznačajnija dostignuća u religiji, umetnosti, nauci, privredi, unutardržavnim i međunarodnim poslovima. Iz jedne takve integralnosti proizilazi i podela kontinenta na tri makroceline: Pravu Evropu (romansko-germansku), Pravu Aziju (svet starih i drevnih civilizacija, uključujući razna plemena, poluistorijske i istorijske narode) i Središnji svet koji obuhvata „neautentični deo Evrope i neautentični deo Azije”. Lamanski je prostor tzv. Središnjeg sveta veoma jasno odredio i to tako što u njegov sastav ulaze: Rusija u tadašnjim granicama imperije, kao i istočna i jugoistočna Evropa. Zanimljivo je da zapadna granica Središnjeg sveta počinje na severu od norveško-švedsko-ruske tromeđe i proteže se do Gdanjska i Baltičkog mora, potom krivuda naizmenično u dubinu centralne i istočne Evrope, a na jugu izlazi na Jadran kod Trsta i dalje nastavlja duž Jadranskog i Jonskog mora. Južna granica ovog sveta trasirana je Sredozemnim morem do obala Sirije i Male Azije, gde se očuvalo hrišćansko stanovništvo i kultura, a zatim se dalje proteže do Tihog okeana, gde se potpuno poklapa sa ondašnjim južnim granicama Ruske imperije. Iz svega navedenog proizilazi zaključak da je krajem 19. veka Lamanski donekle revidirao svoje viđenje sveta i nekadašnju dualističku podelu na romansko-germanski i grčko-slovenski svet zamenio trojnom podelom sveta na Pravu Evropu, Pravu Aziju i Središnji svet (Rusiju-Evroaziju).
U znamenitom članku Evroazijstvo objavljenom 1925. godine u Berlinu, ideje Lamanskog će na osoben način reinterpretirati jedan od vodećih mislilaca klasičnog evroazijstva Petar Savicki. On je polazeći od fizičko-geografske integralnosti evroazijske kopnene mase u rečnik geopolitike uveo pojam Evroazije „kao trećeg kontinenta” u okviru kojeg su Evropa i Azija periferne oblasti sa manje-više izraženim maritimnim uticajima sa Atlantskog, odnosno Tihog i Indijskog okeana. Ova teza o geografskoj integralnosti i centralnosti „Rusije-Evroazije” poslužila je kao teorijski predložak za reviziju ruske istorijske i kulturne samospoznaje, tj. za njegov zaključak „da iz geografskog jedinstva proizilazi istorijsko, kulturno, ekonomsko i političko jedinstvo” (Geografske osobenosti Rusije, 1927).
Za ovu priliku izdvajamo njegovu detaljniju geografsku analizu prostora Evroazije koju je objavio 1927. godine, a koja se u velikoj meri oslanjala na Vladimira Lamanskog i njegovo geopolitičko određenje Središnjeg sveta. Pod Azijom je podrazumevao sistem istočnih, jugoistočnih i južnih periferija Starog sveta u koje spadaju: Japan, Kina (iza Kineskog zida), Indokina, Indija (tada još u proširenim kolonijalnim okvirima Britanske Indije), Iran i tzv. prednja Azija, tj. Bliski istok i Mala Azija. U ovoj varijanti južnim granicama Evroazije, zajedno sa Rusijom (SSSR-om) obuhvaćeni su još Mongolija i čitav zapadni i jugozapadni deo Kine (pustinja Gobi, Sinkjang, Tibet), uz napomenu da Korejsko poluostrvo i Mandžurija nisu izričito pomenuti kao deo Evroazije, ne samo zbog toga što nisu u sastavu Rusije (SSSR-a) već i zbog maritimnih uticaja, pa je logično da pripadaju periferiji – tj. Aziji. Prema ovoj geografskoj analizi Evropa obuhvata samo Zapadnu Evropu i Centralnu Evropu – dok je prostor Istočne Evrope integralni deo evroazijskog kopna.
Sa stanovišta razgraničenja Rusije-Evroazije i Evrope veoma je važno pitanje da li su evroazijci prihvatali zapadnu granicu Rusije do 1917. godine ili zapadnu granicu kasnije stvorenog Sovjetskog Saveza. Naime, nova granica Sovjetskog Saveza se u odnosu na prethodnu pomerila ka istoku, duž linije Odesa na Crnom moru – Narva u Finskom zalivu (amputirani su Finska, Estonija, Letonija, Litvanija, Poljska, Besarabija i zapadni delovi današnje Belorusije i Ukrajine). Vrlo je indikativno da se Balkan u oba slučaja nalazi zapadno od naznačenih granica i da ne pripada Rusiji-Evroaziji. Druga dilema je zaista suštinske prirode i odnosi se na to da li su evroazijci pod granicama Rusije-Evroazije podrazumevali granice države Rusije (SSSR-a), ili su svoja viđenja zasnivali na onome što kolokvijalno nazivamo ruskom (sovjetskom) interesnom sferom. Tako je Savicki u jednom tekstu iz 1919. godine pisao o liniji Trst-Češke planine-Poznanj „kao zapadnoj granici ruskih interesa”, iz čega sledi da se granica pomera ka zapadu, na strateško centralnoevropsko kontinentalno suženje duž linije Trst na Jadranu – Gdanjsk na Baltiku, što znači da u ovoj varijanti Balkan pripada Rusiji-Evroaziji, a što je takođe blisko stavovima Lamanskog.
Ruski evroazijci su u odnosu na stavove slovenofila zauzeli rigidniju poziciju, insistirajući na različitim istorijskim putanjama Evrope i Rusije-Evroazije. Ovo stanovište posebno je došlo do izražaja u knjizi Nikolaja Trubeckoja Nasleđe Džingis-kana. Pogled na rusku istoriju ne sa Zapada, već sa Istoka, koja je objavljena 1925. godine u Berlinu. Reč je o svojevrsnom opštem pregledu ruske istorije posmatrane iz strogo evroazijskog ugla, a koja je zasnovana na nekoliko osnovnih premisa. Prva premisa koju Trubeckoj ističe je ona o evroazijskom svetu kao najzatvorenijoj i završenoj geografskoj, privrednoj i etničkoj celini, različitoj kako od Evrope u užem smislu te reči, tako i od Azije. Prva manifestacija državnog jedinstva evroazijskih naroda bila je ostvarena za vreme imperije Džingis-kana. Zatim je u sledećoj etapi istorije misija objedinjavanja Evroazije prešla s turanskih naroda na Ruse, koji su postali naslednici i sledbenici ove ideje. Tako je Rusija-Evroazija dobila mogućnost da postane samostalna kulturna, politička i ekonomska oblast i da razvija karakterističnu evroazijsku kulturu.
Trubeckoj naglašava da je najveći izazov s kojim se Rusija-Evroazija suočila odbrana od nasrtaja agresivnog evropskog ekspanzionizma, što je ruske vladare primoravalo da od te iste Evrope nabavljaju tehnička sredstva za odbranu teritorije. Vremenom je ovaj proces prerastao u svoju suprotnost, odnosno pretvorio se u nastojanje ruskih vladara da naprave državu po uzoru na evropske autoritete. Tako je Rusija, spolja posmatrano, počela da liči na druge evropske države, ali je iznutra otpočeo mnogo opasniji kulturni uticaj Zapada, koji je ovu zemlju pretvorio u „provinciju evropske civilizacije” i doveo do „izopačenja ruskog čoveka”. Usled svega, izopačili su se i svi drugi odnosi među Rusima i stvoren je dubok socijalni raskol koji je u krajnjoj liniji uzrokovao revolucionarna dešavanja 1917. godine. Tim događajem se na neki način završava dvovekovni period vladavine jedne „antinacionalne monarhije” koji je otpočeo vladavinom Petra Velikog.
Za Trubeckoja je period vlasti Petra Velikog označio početak razaranja načela ruskog nacionalnog života, kada je pod izgovorom spoljašnjeg vojničkog jačanja države postepeno rastakana njena unutrašnja moć. Tada je razorena institucija patrijaršije, koja je bila suštinski važna kao osnova ideološko-državnog sistema, ali i uporedo s tim razorena su religiozna i moralna načela. Na taj način se sav Petrov rad, izazvan vatrenim rodoljubljem u sudaru sa ruskom realnošću, pretvorio u ismevanje ruskog istorijskog puta, njene tradicije i pravoslavne duhovnosti. Nastala je nova ideologija zasnovana na čistom imperijalizmu i jedna vrsta „državničkog kulturgerterstva” koja je davala ton potonjoj istoriji Rusije sve do oktobra 1917. godine.
Međutim, prema mišljenju Trubeckoja, revolucija nije promenila suštinu stvari jer se pokazalo da su elementi koji su se našli na vlasti i sami zaraženi istim onim otrovima evropske civilizacije koji su pogrešno nazvani kulturom „čovečanstva”. Tako ni posle revolucije Rusija nije postala ono što jeste, odnosno nije se oslobodila duhovnog jarma evropske kulture i ne može da stvara svoju nacionalnu kulturu zasnovanu na psihološkom tipu ruskog-evroazijskog čoveka. Naime, suštinska greška postrevolucionarne vlasti bila je u tome što je – boreći se protiv kapitalističkog poretka – počela da u Rusiji kalemi tuđe nasleđe ekonomskog materijalizma i nameće ideale življenja koje su stvorili evropski teoretičari.
Konačno, bez obzira na to što je komunistička vlast licem okrenuta ka Zapadu, ka proleterijatu „civilizovanih država”, pozitivna strana stvaranja sovjetske države je u neminovnosti saradnje sa Azijom, a što zakonomerno vodi sjedinjenju evroazijskih naroda i „dubokom preoravanju čitavog socijalnog organizma”. Veoma je zanimljivo i zapažanje Trubeckoja o poziciji buduće Rusije u međunarodnim odnosima, a koja će se – sećajući se nasleđa imperije Džingis-kana – truditi da se na svaki način čuva od uticaja evropskih ideja, što ne isključuje njenu obavezu da prati razvoj evropske materijalne tehnike. Takva Rusija se neće mešati u unutrašnje poslove evropskih država, svesna da je „međunarodni kapital jedan od instrumenata uticaja evropske civilizacije”, ali će se distancirati i od podrške evropskom proleterijatu koji se protiv tog kapitala bori do pola, odnosno do onog nivoa koji bi mu obezbedio deo profita koji ovaj kapital stiče u „necivilizovanim zemljama”.
Sasvim suprotno u odnosima prema narodima evroazijskog areala, Rusija treba da gaji prijateljske odnose i održava one ekonomske i kulturne veze koje služe zauzdavanju evropskog imperijalizma na tim prostorima. Na ovim osnovama istaknuti pravnik i univerzitetski profesor Nikolaj Aleksejev (1879–1964) sačinio je istinsku pravnu teoriju evroazijske države. Njeni principi su: ideokratija kao osnovni kriterijum izbora vladajuće elite, demotija kao posledica organskog poimanja nacije iz koje vlast crpi legitimitet, zatim dužnosna država koja je ishodište ideokratije i demotije, potom nepartijski sistem, državno-privatna privreda i evroazijska federacija koja bi trebalo da preoblikuje koncepciju tadašnjeg sovjetskog federalizma. Naime, Aleksejev je s pravom uočio opasnost od radničkog internacionalizma koji podstiče lokalne nacionalizme i koristi kao izgovor tzv. pravo naroda na samoopredeljenje kako bi manje narode uključio u velike zapadne antiruske geopolitičke projekte.
Zanimljivo je da je posle završetka Hladnog rata i raspada sovjetske države u pojedinim intelektualnim krugovima obnovljeno interesovanje za radove Trubeckoja, Savickog i drugih evroazijaca. Uzroke ove pojave najpre treba tražiti u „masovnom razočaranju u Zapad” koji je nastavio da vrši agresiju na Rusiju. U takvim okolnostima nastao je pokret „novih evroazijaca” koje je predvodio filozof Aleksandar Dugin, a koji, čini se danas, posle svih istorijskih lutanja, predstavlja glavni tok ruske spoljne politike.
Milorad Vukašinović je srpski novinar i publicista. Autor je knjiga „Suočavanja-izabrani razgovori” (2003), „Trenutak istine” (2006), „U tamnom srcu epohe” (2010), „Rat za duše ljudi” (2011) i „Misliti prostorno” (2021). Ekskluzivno za Novi Standard.
________________________________________________________________________________
LITERATURA:
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: katehon.com
BONUS VIDEO:
login
who are we?
contact us
qosheapp
Toi Staff
Gideon Levy
Belen Fernandez
Rami G Khouri
Mort Laitner
Rachel Marsden
Bradley Blankenship
Tarik Cyril Amar
Michael Kwet
visit website
