Proces ujedinjenja Nemačke 1871. godine je istorijsko-politička činjenica koja je presudno uticala na pojavu moderne geopolitike kao discipline koja se bavi istraživanjem odnosa prostornog i političkog. Reč je o događaju koji je izazvao tektonske političke potrese na evropskom kontinentu i koji je na odlučujući način uticao na tokove svetske istorije u 20. veku.
Artikulacija nemačke interesne sfere bila je, razumljivo, opsesivna tema nemačke geopolitičke škole mišljenja, koja je uprkos tragičnim istorijskim iskustvima ostavila dubok teorijski trag u razvoju svetske geopolitičke misli. Posmatrajući nemačku geopolitiku bez istorijskih predrasuda, kao neminovan se nameće zaključak o njenom istorijskom kontinuitetu.
Reč je o radovima koji su proistekli iz jedne autentične tradicije koja je zasnovana na fizičko-geografskim obeležjima nemačkog životnog prostora koji ima svoje istorijske ritmove i tendencije koji su vazda bili uslovljeni „širom slikom sveta”. Teze o dominantnoj i integrativnoj moći germanskog faktora na Starom kontinentu suštinski su se poklopile s tzv. „srednjoevropskom idejom”. Reč je o pojmu Mitelevrope (Mitteleuropa) koji je prvi upotrebio znameniti naučnik Lajbnic, da bi u široku upotrebu ušao 1840-ih godina 19. veka u radovima Fridriha Lista i Karla Ludviga fon Brika. Podsetimo, F. List je zagovarao ekonomsku koncepciju „nemačkog prodora na istok”, dok je Fon Brik bio zastupnik nemačko-austrijskog ujedinjenja.
Ipak, najznačajnije delo ovim povodom objavio je Fridrih Nauman 1915. godine. Objašnjavajući svoje viđenje Mitelevrope, on je te godine bio pod snažnim uticajem austrijsko-nemačkog vojnog saveza i situacije na frontu. Prema njegovom mišljenju, jezgro ove koncepcije činile bi Nemačka i Austrougarska, kao i druge oblasti koje bi se prostirale od Severnog i Baltičkog mora do Alpa, Jadranskog mora i južne granice podunavske ravnice, pri čemu je formiranje ovog saveza pravdao navodnom „geografskom predodređenošću i zajedničkim kulturnim modelom, a naročito potrebom stvaranja jedinstvenog ekonomskog prostora i vojnim savezništvom”.
Na taj način je Naumanovo viđenje „Srednje Evrope” više definisano kao jedna interesna ekspanzivna zona, a manje kao „pangermanska” etnička ideja. Uopšteno govoreći, Nauman je verovao da je mitelevropski geopolitički prostor shvaćen na ovakav način, jedini model organizacije područja „Srednje Evrope” koji je u stanju da se suprotstavi interesima konkurentskih sila: Engleske, Francuske i Rusije.
Upravo iz ugla pomenutih konkurentskih sila, proces ujedinjenja Nemačke (1871) izazvao je ne samo uznemirenje zbog nastanka jedne ogromne države u središtu Evrope, nego i pojavu niza teorijskih protivodgovora čiji je zajednički imenitelj sprečavanje nemačkih ekspanzivnih namera i njenih „opštečovečanskih pretenzija” (Nikolaj Danilevski, Rusija i Evropa, 1871). Na izazov nemačke centralnosti, francuska geopolitika je reagovala pojavom „teorije posibilizma” (Vidal de la Blache). Francuski odgovor na nemački „fizičko-geografski determinizam” bila je pojava „geografije čoveka” koju je Blaš naučno artikulisao.
Reč je o takvoj teoriji koja prostorno-fizičke činioce podređuje delovanju čoveka koji je u stanju da ih preobražava. Ovakvo stanovište proisticalo je iz sasvim različitog pogleda na svetsku političku istoriju koja, po francuskom naučniku, ima dva aspekta:
Konačno, britanski odgovor na izazov nemačke geopolitike najjasnije je iskazan u ogledima Halforda Mekindera (Demokratski ideali i stvarnost, 1919) na čijim temeljima su iznikle i danas aktuelne koncepcije o „Istočnoj Evropi” kao zoni ekskluzivnih atlantskih interesa na Starom kontinentu i teritorijalnoj brani modelu nemačkog ekspanzionizma.
Poražena posle Velikog rata, nemačka ideja ponovo je oživela u vreme ekspanzije nacizma, u različitim prostornim i konstitucionalnim oblicima, ali je zbog zločina u Drugom svetskom ratu, i kasnije hladnoratovske podele Evrope, izgubila na značaju. Istina, u nemačkoj nauci bilo je pokušaja njenog obnavljanja kroz neke mimikrijske pojmove kao što je npr. termin „Unutrašnja Evropa”, ali bez nekog značajnijeg uspeha.
Nakon pada Berlinskog zida ponovo se pojavila „potencijalna Mitelevropa” (izraz Natalije Naročnicke) kao i pokušaji njene teorijske artikulacije pod drugačijim ideološkim sloganima. Možda je u svemu tome najdalje otišao teoretičar Peter Jordan iz Austrijskog instituta za Istok i Jugoistok u Beču, koji je „novu Mitelevropu” označio u okviru šest velikih prostora formiranih na osnovu „kulturnih kriterijuma”, sa dve varijante: u granicama stvarnih kulturnih areala i u granicama kulturnih areala koji uvažavaju granice država, što neminovno asocira na nemački revizionizam, posebno na prostoru nekadašnje SFRJ, ali i današnje Rumunije (Transilvanija) i delova zapadne Ukrajine, koji su nekada bili u sastavu Austrougarske.
Fridrih Racel (1844-1904) osnivač je antropogeografije, otac političke geografije i preteča geopolitike kao naučne discipline koja se bavi istraživanjem odnosa prostornog i političkog. Studirao je zoologiju u Hajdelbergu, Jeni i Berlinu, gde je diplomirao 1868. godine. Zahvaljujući istraživanjima na Mediteranu i saradničkom angažmanu u Kelnskim novinama, a posebno posle putovanja po Severnoj Americi, Kubi i Meksiku (1874-1875), opredelio se za izučavanja u oblasti antropogeografije. Na Visokoj tehničkoj školi u Minhenu predavao je geografiju od 1875, da bi od 1880. godine tamo stekao zvanje redovnog profesora. Od 1886. godine je profesor na Univerzitetu u Lajpcigu. Njegova teorijska orijentacija bila je biologistička (organicistička) i darvinistička (evolucionistička), dok je u politici zastupao nacionalističke i pangermanističke ideje.
U njegovim radovima oseća se uticaj Kanta, Hegela, Herdera i naročito Karla Ritera, svestranog geografa, koji je svojim stvaralačkim opusom dao veliki doprinos razvoju političke geografije. Izdvajajući kontinente kao najkrupnije celine na planeti, Riter je zastupao stanovište o tome da „razuđenost i raspored kopna imaju presudnu ulogu u razmeštaju rasa”. Evropa je tako „logičan dom” za belu rasu, Azija je isto tako logično prebivalište žute rase, kao što je Afrika područje crnaca, a Amerika prostor na kojem žive crvenokošci.
Preimućstvo Starog sveta nad Novim svetom objašnjavao je činjenicom „da se Stari svet od istoka ka zapadu nalazi u istom klimatskom pojasu”, a što olakšava višestruke veze i kontakte – za razliku od Amerike – koja je izdužena u meridijanskom pravcu i preseca je više klimatskih pojaseva koji joj onemogućavaju da postane kolevka civilizacije. Posebno intrigantno je Riterovo sakralno-geografsko (metafizičko) poimanje kontura kontinenata za koje je tvrdio da nisu slučajnost nego smislena datost. Tako je „trouglastoj i savršeno prostorno predodređenoj Evropi” (prvenstveno Germanima) davao ulogu predvodnika i avangarde, nasuprot „zaobljenoj i nerazuđenoj Africi” ili „romboedarskoj Aziji”. Karl Riter je izvlačio i odgovarajuće političko-geografske i kulturno-civilizacijske zaključke koje su kasnije još više unapređivali njegovi sledbenici, među kojima je svakako bio i Racel.
Na pojavu „racelizma” kao osobenog antropogeografskog pravca – ne samo u Nemačkoj nego i širom tadašnje Evrope – presudno su uticale pruske vojne potrebe i pojava nacionalno-integracionog pokreta koji je doveo do ujedinjenja Nemačke, kojoj je bilo potrebno ne samo geografsko opravdanje za njeno formiranje i funkcionisanje nego i jedna vrsta teorijskog predloška za buduće hegemonističke i imperijalne ciljeve koji su se još tada nazirali. Upravo iz jednog takvog društvenog i istorijskog ambijenta proistekla su njegova najznačajnija dela: Antropogeografija (1882-1891), Etnologija (1885), Politička geografija (1897), Zemlja i život (1901-1902) i druga, koja su nesumnjivo uticala i na njegove brojne sledbenike širom sveta, od Evrope do Amerike.
U Antropogeografiji – delu koje je objavljeno u Štutgartu 1882-1891 – Racel je razvio osnovne postulate o uzajamnosti prirode, stanovništva i prostora. Pod uticajem darvinizma on je formulisao ideju o „životnom prostoru” (Lebensraum) čija je osnovna funkcija „da obezbedi hranu, stanište i razmnožavanje”. Zbog toga je iskonski poriv svakog živog organizma (podrazumevajući čoveka, narode i države) da zaposeda prostor i da, rastući i razvijajući se, širi svoj uticaj na nove prostore. Ovako shvaćena borba za životni prostor nije ništa drugo nego borba za goli opstanak, kako u prirodi tako i u odnosima među državama.
Geopolitička posledica ovakvog stava je logična: kada jači narodi prodru na teritoriju koju naseljavaju slabiji narodi, prva posledica je oduzimanje prostora, usled čega je slabiji narod osuđen na izumiranje (Indijanci, starosedeoci Sibira, Tasmanije, Australije). Prema Racelu, uticaj geografskog činioca, tj. životnog prostora na ljude i narode je višestruk. Najpre se ispoljava na duh i telo pojedinaca koji čine jedan narod, zatim na prostorno širenje naroda (pravac, prostranstvo), potom na jačanje ili slabljenje određenih karakteristika (osobina) naroda i konačno na „unutrašnji sastav narodnog organizma” (prirodna bogatstva, saobraćaj). Sa stanovišta države i politike za Racela su od naročitog značaja činioci prostornog širenja naroda i sastav njegovog „unutrašnjeg organizma”.
U kapitalnom radu Politička geografija (1897), Racel je ovu disciplinu svrstao u antropogeografiju. Cilj političke geografije je da proučava prostorne odnose država u njihovom razvoju. Dakle, država je osnovni predmet izučavanja političke geografije. Naglašavao je da su za konstituisanje države bitna dva faktora: položaj (die Lage) i prostor (der Raum). Važno je ukazati da na fenomen države on primenjuje biološke zakone, tj. za Racela je država „organizam privezan za tlo i deo naroda sa delom tla” (poznati nemački stav o krvi i tlu).
U političko-geografskom smislu zaključio je da se „osobine države sastoje od osobina naroda i osobina tla”. U skladu sa tim, Racel je formulisao dva fundamentalna pojma: životnu energiju (Lebensenergie) i prostorni smisao (Raumsinn). U odnosu na istaknuta fizičko-geografska svojstva države, ostale njene činioce vrednovao je na specifičan način. Tako je populacioni faktor posmatrao u skladu s paradigmom o „višim i nižim narodima” i naglašavao značaj demografske mase (brojnosti), ali bez značajnije analize prirodnih kretanja, migracija, bioloških, jezičkih, verskih, etničkih i drugih struktura, potom istorijskog nasleđa i kulturnih i civilizacijskih činilaca.
Racel je razvijajući koncepciju države kao organizma u jednom autorskom tekstu 1896. godine formulisao sedam postulata njene ekspanzije. Prvi postulat o veličini države zasnovan je na srazmeri njene kulture, tj. država je veća ukoliko se kultura jednog naroda razvija (setimo se samo koliko puta je do danas pomenuti kulturno-civilizacijski faktor bio opravdanje za agresije na male narode – prim. autora). Drugi zakon prostornog rasta podrazumeva postojanje jednog kulturnog modela koji je u stanju da integriše jednu naciju, što podrazumeva i druge pojavne oblike rasta naroda kao što su ekspanzija saobraćaja ili trgovine.
U ogledu Zakonitosti prostornog rasta, pominje se i povezivanje manjih delova države u jednu celinu tako da odnos između naroda i zemlje bude intenzivniji (teritorijalna organizacija). Pitanje granice je posmatrao kao „odbrambeni bedem države koji učestvuje u svim transformacijama državnog organizma”, uz napomenu da država uvek mora da nastoji da popravi svoje strategijske pozicije jer to predstavlja samu njenu suštinu. Konačno, Racel je isticao da početni impuls prostornog širenja države uvek potiče spolja, kao i da se opšta orijentacija ka teritorijalnom širenju i stapanju (integracija, asimilacija) prenosi sa države na državu i sve više jača. Racel je, nema sumnje, još krajem 19. veka uočio jednu tendenciju koja je opstala sve do danas.
Za vreme putovanja po Severnoj i Centralnoj Americi, Racel je formirao svoje viđenje „geopolitike velikih prostora” koju je razumeo kao proces koji vodi do formiranja samo nekoliko makropolitičkih i makroekonomskih prostora, tj. država-kontinenata. Na taj način ustanovio je pojmove „panoblasti” i „svetske velesile” (Weltmacht) čija bi moć postepeno rasla do planetarnog nivoa. Razume se, na osnovu američkog iskustva i čuvene Monroove doktrine, on je, uspostavljajući analogiju, takav položaj predviđao za Nemačku. U političko-geografskoj studiji More kao izvor moći naroda (Minhen, 1900) posebno je analizirao ulogu ratne mornarice u planetarnoj ekspanziji i došao do zaključka da su pojedine sile (Engleska, Španija, Holandija) svoj planetarni uticaj na taj način ostvarile spontano, dok je za razliku od njih kopnenim silama (prvenstveno Nemačkoj) to onemogućeno, pa su one po prirodi svog geografskog položaja prinuđene da „ekspanziju ostvaruju svesno i planski”.
Rudolf Kjelen (1864-1922), švedski naučnik i političar, smatra se rodonačelnikom moderne geopolitike kao discipline koja se bavi istraživanjem odnosa prostornog i političkog. Ovaj u svoje vreme istaknuti profesor istorije i političkih nauka na univerzitetima u Upsali i Geteborgu, u delu Studija o švedskim političkim granicama (1899) prvi je upotrebio pojam geopolitika, koji je od sledeće godine počeo i javno da koristi na predavanjima Uvod u geografiju Švedske u okviru Geteborške visoke škole. Mada po obrazovanju nije bio geograf, njegova dela (Država kao životni oblik) se u najvećoj meri oslanjaju na istraživanja Fridriha Racela kojeg je na jednom mestu opisao kao „velikog orača na prostranom i delimično netaknutom tlu geopolitike”.
Kjelen je geopolitiku definisao kao nauku o državi kao geografskom organizmu koja se ispoljava u konkretnom prostoru. Po njemu, to je nauka o državi kao zemlji, teritoriji, oblasti ili najdirektnije o prostranstvu. On je geopolitiku shvatao kao politiku koju sprovode državne institucije u konkretnom geografskom prostoru, i ona jeste, prema njegovom shvatanju, empirijski deo učenja o državi, a ne grana geografske nauke. To ga u određenoj meri razlikuje od Racela koji je „političku geografiju” smeštao u okvire antropologije. Upravo zato, Kjelen je demografski faktor pozicionirao izvan geopolitike, potencirajući istovremeno na neraskidivoj vezi između države i teritorije. On je smatrao da je tlo sama suština države, tj. deo državnog organizma sa kojim je vezana mnogim nitima.
Pišući o povezanosti države i njene teritorije, on je ukazivao na nekoliko bitnih svojstava jedne države. Prvo njeno svojstvo je prostranost za koju je tvrdio da ne zavisi samo od nacionalne volje i organizovanosti vlasti, ističući da je teritorija države zapravo njeno telo. Još na početku 20. veka, on je zastupao stav o tome da države po pravilu lakše podnose demografske od teritorijalnih gubitaka, poredeći takvu mogućnost sa operativnim odstranjivanjem dela tela jednog organizma. U svojim stavovima išao je i mnogo dalje, tvrdeći „da geografski prostor ima lekovitu snagu” i da predstavlja „telesni organizam jedne države”.
U promišljanjima o teritorijalnosti zastupao je stav o tome da svi delovi državnog prostora nemaju istu geopolitičku vrednost. Odatle je izvlačio zaključak da gubitak određenih teritorija ne mora nužno da vodi nestanku države, ali i da postoje vitalni prostori čijim gubitkom jedna država prestaje da postoji. To su, pre svega, glavni gradovi i saobraćajne žile kucavice za koje je tvrdio da su u organskom odnosu sa državom. Uopšte, borba za prostor je toliko važna da se može posmatrati kao glavna pokretačka snaga istorije. Takođe je ukazivao na to da je proces teritorijalnog širenja uslovljen „geografskom predispozicijom jedne države” i na taj način objašnjavao istorijsko zaposedanje ruskih stepa, američke prerije, ali i englesko širenje na morima.
Drugi pojam koji je tangentalno vezan za državnu teritorijalnost jeste pitanje granica. Svoje stavove o granicama objašnjavao je „borbom za prostor” i „geografskom individualnošću”, zahvaljujući čemu država nastoji da iznutra harmonizuje fizičko-geografski prostor u jednu organsku celinu. Kjelen je kao najbolje označavao prirodne pomorske granice (Japan, Engleska), dajući na taj način prednost „ostrvskim državama” naspram kontinentalnih država čiji je „politički motiv prvog reda postizanje izlaska na more”. Kao tipičan primer ovakve geopolitičke logike navodio je težnje Rusije, Poljske i Srbije.
Kjelen je sasvim drugačije posmatrao pitanje idealnih prirodnih kopnenih granica. On je isticao da to svakako nisu reke, nego planinski venci „koji imaju barijernu ulogu”. Istina, ovakva „barijerna uloga” planinskih venaca može da bude relativizovana rečnim dolinama, prevojima, dobrom prohodnošću, pa čak i etnopsihološkim karakteristikama nekih naroda spremnih da prevaziđu takve barijere. Ukazivao je da su se zbog nedostataka koje su imale neke prirodne kopnene granice, gradile veštačke granice – prepreke poput Kineskog zida, Rimskog limesa ili Trajanovog bedema.
Iz svega navedenog proizilazi njegov zaključak da je najvažnije „kvalitativno svojstvo dobre granice”. To je ona granica koja istovremeno predstavlja saobraćajnu prepreku, ali ne i izolatora jedne države od međunarodne trgovine. Konačno, prostor zaokružen granicom mora da zadovolji dva principa: harmoničnost (skladnost) i individualnost (osobenost), što je za posledicu imalo istorijski različite forme državnosti.
Kjelena (koji je bio Šveđanin) nemačkoj javnosti je svakako preporučivalo neskriveno germanofilstvo, ali i konkretne geopolitičke preporuke u kojima je označavao pravce nemačke ekspanzije (preko Turske do Dardanela, Persijskog zaliva, te preko Egipta, uključujući i Suecki kanal, i Sudana do ekvatora u Africi). Njegove teze o dominantnoj i integrativnoj moći germanskog faktora suštinski su se poklopile s „idejom Mitelevrope” čiji je potencijal, čini se i danas, jedno od najvažnijih pitanja evropske politike.
Fridrih Nauman (1860-1919), političar i hrišćansko-socijalni mislilac, jedan je od najznačajnijih nemačkih geopolitičara. Naumanova najznačajnija knjiga Mitelevropa (Mitteleuropa) objavljena je na početku Prvog svetskog rata 1915. godine i predstavlja rezultat njegovog razumevanja složenih odnosa u Evropi krajem 19. i početkom 20. veka. Mada je uvažavao Kjelenove interpretacije izazova nemačke centralnosti, u promišljanjima o mitelevropskoj koncepciji nastojao je da ugradi i osobene stavove. Tako je pod uticajem ratnih dešavanja iz prostornog opsega Mitelevrope isključio Italiju, zbog njenog savezništva sa silama Antante. Zastupao je stanovište o jednoj formi integracije koja bi bila manje etnička i pangermanska, a više interesna, ekspanzionistička i geopolitička.
Kao što je napisano, ona bi obuhvatala područje od Severnog i Baltičkog mora do Alpa, Jadranskog mora i južne granice podunavske ravnice, i politički i ekonomski objedinjena, predstavljala protivtežu snažnim suparnicima poput Francuske, Velike Britanije i Rusije. Zahvaljujući svom centralnom položaju, prirodni etnički stožer takvog velikog prostora bi trebalo da bude Nemačka, tj. Nemci i nemački jezik – kao objedinjujući kulturološki činilac Mitelevrope – uz uvažavanje i drugih jezičkih i nacionalnih posebnosti na ovom prostoru. Otuda je u Naumanovoj interpretaciji stvaranje jedne „mitelevropske supranacije” krajnji ishod i najjači garant geopolitičke samosvojnosti ovako zamišljene Srednje Evrope.
Uspostavljanje Mitelevrope – čija bi osnova bio savez Nemačke i Austrougarske – za Naumana je bila i istorijski opravdana činjenica. Naime, on je ukazivao na mitelevropske tradicije od srednjeg veka do Bizmarka, ističući kao istorijski pandan postojanje Svetog rimskog carstva nemačkog naroda. Zbog toga bi, po Naumanu, opstanak „dvojnog saveza” bila geopolitička potreba koja bi Nemačkoj dugoročno, i posle Velikog rata, omogućila važnu ulogu i mogućnost da planira budućnost.
Nauman je, u prilog ovom viđenju, isticao da veličina Nemačke iz 1910. godine (541.000 kvadratnih kilometara i oko 65 miliona stanovnika), lišena saveza s Austrougarskom, onemogućava ne samo njeno nadmetanje s drugim velikim silama nego i samu mitelevropsku misiju. Otuda je smatrao da je ovaj savez, pored teritorijalnog proširenja, potrebno i suštinski preusmeriti ka uspostavljanju jedinstvenog ekonomsko-finansijskog, vojnog, zakonodavnog, spoljnopolitičkog, obrazovnog i socijalnog sistema. Ovome svakako treba dodati i njegovo gledište o tome da su, pored ekonomskih interesa savezništva, neophodni i drugi objedinjujući činioci zasnovani na geografskim, kulturnim i duhovnim karakteristikama Mitelevrope.
Posle završetka Prvog svetskog rata 1918. godine i Naumanove smrti 1919. godine, mitelevropska ideja je zbog militarističke politike Beča i Berlina, jedno vreme bila sklonjena u stranu, ali se relativno brzo – naročito posle uspona nacizma – iznova pojavila u različitim prostornim i konstitucionalnim varijantama. Dinamizam nemačke osovine došao je do izražaja čak i posle Drugog svetskog rata, uz korišćenje mimikrijskih izraza „Unutrašnja Evropa” ili „Centralna Evropa”, ali su svi pokušaji ovakve geopolitičke artikulacije uglavnom bili neuspešni. Početkom 1980-ih godina prošlog veka, a posebno posle pada Berlinskog zida, tema Mitelevrope postaje iznova aktuelna. Od tada do danas pojavljuju se razni modaliteti ove koncepcije koji su zasnovani na potrebi njene regionalno-geografske, prostorne, ekonomske, kulturne, civilizacijske i geoekonomske artikulacije.
Nastaviće se…
Milorad Vukašinović je srpski novinar i publicista. Autor je knjiga „Suočavanja-izabrani razgovori” (2003), „Trenutak istine” (2006), „U tamnom srcu epohe” (2010), „Rat za duše ljudi” (2011) i „Misliti prostorno” (2021). Ekskluzivno za Novi Standard.
________________________________________________________________________________
LITERATURA:
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: etsy.com
BONUS VIDEO:
login
who are we?
contact us
qosheapp
Toi Staff
Gideon Levy
Belen Fernandez
Rami G Khouri
Mort Laitner
Donald Low
Ali Fathollah-Nejad
Nikkei Editorial
Michael Kwet
visit website
