Dragoš Kalajić (1943-2005) osoben je fenomen u našoj društvenoj misli i, kako kaže Darko Tanasković, „jedna od najsamosvojnijih pojava ukupne naše savremenosti” [1]. Teško ga je disciplinarno odrediti, ali se najpribližnije može reći da je bio filosof istorije i geopolitički pisac – među prvima koji je afirmisao tu disiciplinu u Srbiji [2]. Bio je i slikar osobenog stila – „hiperborejskog realizma” [3], „čeličnog romantizma” [4] ili herojskog simbolizma. Kako je njegovo slikarstvo – koje odlikuje izrazita filosofska i mističko-simbolička stilizacija – sasvim u skladu s njegovom teorijskom mišlju, slobodno se može reći da je Kalajić bio integralni mislilac–umetnik.

Kalajić je bio sin kraljevskog oficira i profesorke univerziteta [5], školovan na državnoj Akademiji lepih umetnosti u Rimu (L’Accademia di Belle Arti di Roma, 1965). Bio je „fascinantni erudita” [6] koji je u vremenu pre interneta – kada se do literature veoma teško dolazilo – čitao knjige za koje u Srbiji tada gotovo da niko nije znao. Pojavio se kao već gotov mislilac [7] s knjigom Uporište: rehabilitacija strukture integralnog čoveka (1971) – delom koje je objavio kada je imao tek 28 godina.

I dok je većina srpske inteligencije imala iluzije o Zapadu [8], zbog čega joj je trebalo izvesnog vremena (i istorijskog iskustva) da svoju poziciju iskristališe, Kalajić je još 1970-ih godina 20. veka zauzeo stanovište koje nam se danas čini u velikoj meri ispravnim. Na njemu je odlučno ostao do kraja života, dopunivši ga tek jasnijom slikom o mestu Srba i Rusa u svetskoj istoriji, kao i ličnom tranzicijom k pravoslavnom hrišćanstvu.

Danas većina onog što je u našim društvenim naukama napisano tokom 1970-ih i 1980-ih godina nema gotovo nikakvu vrednost, budući da je najčešće tek ideološko fraziranje. Nešto od toga je i preživelo, ali samo kao istorijsko svedočenje o tadašnjim aktuelnim zbivanjima i razmišljanjima. No, Kalajićeva dela – Mapa (anti)utopija (1978) i Smak sveta (1979) – i danas su teorijski žive i društveno-humanistički aktuelne knjige.

Daleko pre Milana Brdara, Kalajić je pisao o postmodernoj (anti)umetnosti, od Dišanovog pisoara, preko bodi arta (body art), do džank-arta (junk art) [9], o čemu je za TV Beograd snimio i seriju Ogledalo XX veka (1979) [10]. Pre Antonića pisao je o političkoj i medijskoj instrumentalizaciji homoseksualnosti [11], ili o zabludama feminizma – kritikujući ideju muškarca i žene kao društvenog konstrukta i propagandu polnog antagonizma [12]. Mnogo pre Vladušića pisao je o metropolama kao „kiklopskim nekropolama moderne civilizacije” [13], tim „kolosalnim parazitima koji patološki rastu crpeći sve vitalne energije civilizacije” [14].

Pre Dušanića pisao je o nametanju dolara kao svetskog novca [15], o „ekonomiji kockarnice” [16], o „finansijskoj oligarhiji” koja proizvodi novac, obveznice i finasijske derivate bez pokrića (pseudokapital), uspostavljajući „internacionalu pseudokapitala” i svojevrsnu „lihvarsku internacionalu” [17]. Mnogo pre poznatog Bušovog govora [18] pisao je o „novom svetskom poretku”, opisujući ga kao „vlast ‘izabrane’ klase nadnancionalnog kapitalizma” [19]. Pre Katića pisao je o ideologiji „slobodnog tržišta” iza koje se krije sistem monopola [20] transnacionalnih kompanija [21], što nužno vodi hiperkoncentraciji bogatstva na jednoj, a siromaštva na drugoj strani. [22]

Opremljen dosta pouzdanim svetopogledom (Weltanschauung), Kalajić je, tokom 1990-ih godina, brzo shvatio prirodu „tranzicije” i pravac svetskoistorskog kretanja. Zato je često bio u stanju da prepozna lik stvari koje dolaze. U članku iz Duge, objavljenom 11. novembra 1989, predvideo je raspad SSSR [23]. U članku iz 1997. godine najavio je „novi, budući Krimski rat” između Ukrajine i NATO s jedne, i Rusije s druge strane [24]. Još 1993. video je da predstoje „presudne promene u Rusiji”, koje će se desiti „u doglednoj budućnosti”, kao rezultat dubokog nezadovljstva Jeljcinovim „protivruskim i proameričkim režimom” [25].

Već 1996. prepoznao je svetskoistorijski uspon Kine [26], neminovni sukob sa SAD [27] i ključnu tačku konfrontacije – Tajvan [28]. U članku iz 1992. godine ismevao je „nesuvislost i neosnovanost Fukujaminih zaključaka o kraju istorije” [29], a u članku iz 1991. „demagogiju ljudskih prava”, za koja je tvrdio da je „zapravo kobna pretnja pravu nacija na nezavisnost, suverenitet i opstanak – reč je o velikoj i ciničnoj prevari” [30]. U članku iz 1991. tvrdio je da Srbija greši što pristaje na arbitražu EU [31], predvidevši da će to uvek biti na štetu Srba [32]. Još 1990. pisao je protiv modela sveopšte privatizacije, opisujući ga kao bespovratni put rasprodaje resursa stranom kapitalu [33]. Još 1992. tvrdio je da je zaposedanje i razbijanje Rusije krajnji cilj SAD [34], a da su Jugoslavija i Srbija samo poligoni za vežbu nad manjim protivnikom. [35] Zbog svega toga ga je Vladimir Dimitrijević i mogao nazvati „vrhunskim analitičarem zbivanja u svetu i kod nas, futurologom bez premca” [36].

Ipak, premda je imao svoj krug čitalaca i poštovalaca, Kalajić je, u osnovi, bio usamljen mislilac. Bio je društeno izolovan ismevanjem, prezrenjem i klevetama „građanskog Beograda”. Pratila ga je etiketa „salonskog fašiste”, za koju Kalajić kaže da potiče od Zorana Đinđića [37]. I danas je u tom delu javnosti uobičajeno da se govori o „Kalajićevim fašističkim idejama” (Saša Ilić) [38], a o njemu kao „raskošnom salonskom fašisti, bučnom i prezrivom srpskom nacionalisti” (Miljenko Jergović) [39]. Kaže se da je Kalajić inspiraciju nalazio u časopisu Il Borgeze (Il Borghese), „desničarskom glasilu sa snažnim crtama rehabilitacije fašističke misli”, što ga je „1950. osnovao poznati italijanski fašističko-konzervativni novinar Leo Longanezi” [40] (Leopoldo Longanesi, 1905–1957). „Teme o kojima je u Srbiji pisao Dragoš Kalajić redovno su obrađivane u ovom časopisu u periodu od 1960. do 1980, tako da Kalajić nije bio sasvim originalan autor, nego je u većini preuzimao i prepričavao tekstove iz ovog časopisa” [41].

Ove tvrdnje, međutim, nisu praćene dokazima, tako da će se o misaonom uticaju na Kalajića i njegovim izvorima argumentacije moći nešto više reći tek nakon pažljivijeg istoriografskog istraživanja. Ipak, ono što se već sada s izvesnošću može kazati jeste da u Kalajićevim knjigama nema ničeg „fašističkog”, u uobičajenom, političko-ideološkom značenju te reči [42]. Kako bi, uostalom, takve knjige i mogle biti štampane u vreme „ideološke budnosti”? Danas se u politici sve što nam se ne sviđa odmah etiketira kao „fašizam” – pogotovo je tome sklona samozvana „građanska Srbija” – nema antikolonijalnog intelektualca u Srbiji na koga nije udarena ta nalepnica. To se, ipak, nije ozbiljno primilo ni u jednom novijem slučaju, dok kod Kalajića, međutim, ovaj soj ostrakizma kao da i dalje radi. Zašto?

Odgovor se ne tiče ideja, već ličnosti. Kalajić je bio prvi koji je našu javnost upoznavao s idejama koje nam danas deluju prihvatljivo, ali su tada........

© Нови Стандард