Čini se da ni posle skoro osam vekova od svršetka zemnog života osnivača Srpske crkve nismo još uvek svesni obima i značaja dela Svetog Save. To i nije neobično, kada se ima u vidu ocena koju je o Svetom Savi dao čuveni vizantolog Dmitrije Obolenski: „Međutim, istoričar koji nastoji da obuhvati neobičnu raznovrsnost njegovog života i rada – kao vladarskog sina, kaluđera, episkopa, hodočasnika, diplomate, administratora, mecene, pisca i učitelja svog naroda – gotovo neminovno dolazi do zaključka da je u grčkom i slovenskom svetu istočnoevropskog srednjeg veka malo kome bilo dato da za 60 godina života postigne toliko mnogo” (ovde).
Zbog svega onoga što je uspeo da uradi za 44 godine monaškog života, Svetom Savi se u aktistu obraćamo kao „prvom pastiru i učitelju srpskom”, ali i kao ravnoapostolnom: „Raduj se, Apostolima jednaki prvoprestolniče srpske zemlje”. I u troparu spevanom u čast prvog srpskog arhiepiskopa ističe se Savino ravnoapostolstvo: „Zato Te poštujemo kao ravna apostolima i svetiteljima”.
Grčka reč apostol znači isto što i latinska misionar i slovenska poslanik (ovde). Apostolima je Hristos nazvao prvu dvanestoricu učenika („I kad bi dan, dozva učenike svoje, i izabra od njih Dvanaestoricu, koje i apostolima nazva”, Lk. 6, 13), koje je on izabrao, naučio i poslao da propovedaju o Carstvu Božijem, najpre među „izgubljenim ovcama doma Izrailjeva” (Mt. 10, 6), a nakon Njegovog Vaskrsenja i među svim drugim narodima (Lk. 24, 47). Pritom, delatnost prve dvanaestorice, kao i sledeće sedamdesetorice apostola, na uređenju zemaljske Crkve nije bila teritorijalno ograničena (ovde).
Ravnoapostolnim Crkva naziva one svetitelje čiji je misionarskii i crkveno-organizatorski rad po značaju i obimu bio sličan radu prvih apostola Crkve (ovde). Za razliku od prvih apostola, delatnost kasnijih ravnoapostolnih svetitelja na širenju i učvršćenju hrišćanske vere po pravilu je bila vezana za pojedine narode i tačno određene teritorije. Tako Crkva proslavlja kao ravnoapostolne prve velike hrišćanske prosvetitelje i krstitelje Gruzina, Bugara i Rusa – Sv. Ninu (ovde), Sv. kneza Borisa (ovde) i Sv. velikog kneza Vladimira (ovde), ali i slovenske učitelje i prosvetitelje Sv. Kirila i Metodija (ovde). Kao ravnoapostolnog Crkva proslavlja i prvog hrišćanskog cara i zaštitnika („epistimonarh”, ovde) Crkve – Sv. cara Konstantina (ovde).
Crkva Svetog Savu poštuje kao ravnoapostolnog pre svega zbog onog što je on učino za spasenje srpskog naroda, kao osmislitelj i inicijator osnivanja autokefalne Srpske crkve, kao njen prvi, ne samo arhiepiskop, već i kanoničar, liturgičar, bogoslov, crkveni pedagog, hagiograf i crkveni graditelj. U akatistu posvećenom Sveti Savi se ističe, da je on „u Srbiji zablistao, (a) ipak te sva vaseljenska Crkva smatra za braniča, predstavnika i molitvenika pred Gospodom”. S tim u vezi, još je čuveni ruski i srpski kanoničar Sergej Troicki, u svetosavskoj besedi održanoj na Pravnom fakultetu u Subotici, sada već daleke 1928. godine, skrenuo pažnju na brojne činjenice koje govore o Svetom Savi kao, ne samo srpskom, već i sveslovenskom svetitelju i prosvetitelju (ovde). Time i ravnoapostolstvo Svetog Save dobija drugačiji i širi smisao.
O posebnom poštovanju koje je Sveti Sava uživao među pravoslavnim Slovenima, već jasno govori to što su bugarski car Jovan Asen II i patrijarh Joakim posle Savinog upokojenja u Trnovu, 1235/1236. godine, dva puta za godinu dana odbijali molbe srpskog kralja Vladislava, inače zeta bugarskog vladara, da prenese Savine svete mošti u Srbiju, u Mileševo (ovde, ovde). Teodosije beleži da je bugarski car na traženje kralja Vladislava da mu preda svete mošti svog strica i prvog srpskog arhiepiskopa odgovorio rečima: „Sve, dakle, što voliš da moliš od mene, nije ti zabranjeno, sine moj, rekavši, a prestani da me prisiljavaš da dam ono što i nije lako dati, jer me i patrijarh i velmože i sav grad u tome sprečavaju” (ovde).
Imajući to u vidu, poznati ruski medijavelista Anatolij Arkadijevič Turilov zaključuje, da se „zamalo nije desilo” da Sveti Sava, koji se još „za života proslavio brojnim čudima”, već tada postane „bugarski svetitelj”. Takvo rano i duboko poštovanje Svetog Save među Bugarima sasvim je u suprotnosti sa činjenicom, da je „prelazak kulta nacionalnog svetitelja u drugu zemlju – događaj koji je pretpostavljao posebne uslove” i da je stoga „čak i u susednoj Bugarskoj i Srbiji krug zajedničkih slovenskih svetitelja relativno nevelik” (ovde).
U Rusiji se kult Svetog Save počeo širiti od kraja 14. veka, sa pokretanjem novog, drugog talasa rusko-južnoslovenskih veza, pre toga prekinutih zbog mongolske najezde na zemlje Kijevske Rusije. O tome svedoče mesecoslovi u ruskim rukopisima Jevanđelja, Apostola i služabnicima sa pomenima na liturgiji Sv. Save i Sv. Simeona (ovde). Sveti Sava je u Rusiji, po svemu sudeći, proslavljan mnogo pre zvaničnog unošenja srpskog svetitelja u Diptih svetih Ruske crkve, jer se njegovo ime pominje u mesecoslovu uz Psaltir koji potiče iz 1401. godine, iz vremena mitropolita Kiprijana, dok najstarija sačuvana služba Svetom Savi u ruskim minejima potiče iz 1517. godine (ovde, ovde, ovde). Najstariji sačuvani rukopis „kratkog, ali vrlo sadržajnog žitija” Svetog Save u Rusiji potiče, prema Turilovu, iz 1429. godine. Već 1517. godine monah Isajia šalje sa Svete Gore u Moskvu rukopis Teodosijevog žitije Svetog Save, a do danas je sačuvano čak 80 ruskih rukopisa ovog žitija (ovde).
Na inicijativu prvog ruskog cara, Ivana IV Vasiljeviča, samo dve godine nakon njegovog uzvođenja u carski tron, Sv. Sava, Sveti Simeon i Sv. Arsenije Sremac (za Savinog naslednika Sv. Arsenija Sremca u Rusiji je pre toga bila napisana služba) pribrojani su 1549. godine u Diptih svetih Ruske crkve kao „novi čudotvorci” (ovde, ovde, ovde, ovde, ovde). Zahvaljujući prvom ruskom caru – koji se u detinjstvu vaspitavao pod uticajem babe po majci Ane Jakšić-Glinski – Sveti Sava i Sveti Simeon su oslikani na stubu centralnog dela Arhangeljskog sabora u Kremlju, inače grobnoj crkvi moskovskih Danaloviča-Rjurikoviča (ovde).
Prema tvrdnjama pojedinih autora, po nalogu Ivan IV Vasiljevič je u moskovskim crkavama tog vremena bilo je oslikano 13 fresaka sa likom Svetog Save, a sedam sa likom Svetog Simeona (ovde). Turilov ističe kako su Sveti Sava i Sveti Simeon – zajedno sa ruskim svetiteljima i nebeskim zaštitnicima ruskog vladarskog doma – bili izvezeni na zavesi za Carske dveri koju je car Ivan IV Vasiljevič poklonio Hilandaru 1555. godine.
Istovremeno je Hilandar prvom ruskom caru poklonio krst sa svetim moštima koji je nosio Sveti Sava. Sledeće 1556. godine Hilandar je, zahvaljujući staranju Ivana IV, otvorio i svoje podvorje u Moskvi, nedaleko od Kremlja u rejonu Kitaй-goroda, koje će postatiti stecište brojnih srpskih monaha koji će dolaziti u rusku prestonicu kako bi izdejstvovali pomoć i zaštitu ruskih vladara.
Krajem vladavine Ivana IV u sastavu desetotomnog Letopisa svetske i ruske istorije (Licevoй letopisnый svod) – koji je bio sastavljen za potrebe bogate carske biblioteke – naćiće se ilustrovano žitije Svetog Save, čiji su autori bili ruski majstori. Ove ilustracije „po obimu prevazilaze sve što na tu temu postoji u srednjovekovnoj srpskoj umetnosti” (ovde, ovde).
U sledećem, 17. veku, „kult srpskog svetitelja”, rečju Turilova, „postao je već neodvojivi deo ruske kulture i crkvenog života” (ovde). Prema tvrdnji muzikologa Jelene Čiškovske, najstariji ruski rukopisi stihire u čast Svetom Savi sa notnim zapisom potiču s početka 17. veka (ovde).
Rana pojava kulta Svetog Save među pravoslavnim Rusima i Bugarima može se razumeti tek kada se njegovo veliko delo analizira iz konteksta epohe u kojoj prvi srpski arhiepiskop živeo i stvarao.
A Sveti Sava – za koga Vladimir Mošin kaže da se radi „o jednom velikom organizatorskom i zakonodavnom duhu” (ovde) – započinje realizaciju svog programa obrazovanja samostalne Srpske crkve u granicama nezavisne srpske države u godini velikih geopolitičkih i crkvenih lomova, koji su 1204. godine zadesili Balkan i Malu Aziju.
Upravo te metežne godine, kako pokazuje Miodrag Petrović, tridesetogodišnji jerođakon Sava prima arhimandritsko dostojanstvo od solunskog mitropolita Konstantin – Kostadija, i to pošto se pre toga „na Svetoj Gori čulo da su Latini 13. aprila 1204. godine osvojili Carigrad i razbili Vizantijsko carstvo”, ali „pre jeseni iste godine, kada je markiz Bonifacije Monferatski dobio od prvog latinskog cara u Carigradu da vlada Solunom” (ovde).
U novembru iste 1204. godine obnovljena Bugarska (Trnovska) arhiepiskopija stupa u uniju s Rimom, pa prvojerarh Bugarske crkve prima od legata, moćnog pape Inoćentije III, simbole više crkve vlasti postajući „primas vseй Bolgarii i Vlahii” (ovde). Primanje crkvene unije bio je uslov da bugarski vladar Kalojan bude odmah nakon toga – po papskom blagoslovu i od strane papskog legata – krunisan kraljevskom krunom (ovde, ovde).
Sledeće 1205. godine Latini su zauzeli i Svetu Goru, predajući je na upravu biskupu od Sevasteje (ovde). Koristeći nedaće Carigradske patrijaršije – čije se sedište iz okupiranog Carigrada preselilo u Nikeju – episkopi sa teritorije Epirske države, kao političkog rivala Nikejskog carstva, počinju da rade na jačanju pozicija Ohridske arhiepiskopije, pod čijom se jurisdikcijom u tom trenutku nalazio najveći deo srpskih zemalja, zajedno sa prestonim Rasom (ovde).
„Ti događaji su”, kako primećuje Miodrag Petrović, „neizbežno umnožili Savine brige i pitanja u vezi sa budućim crkvenopolitičkim zbivanjima u Srbiji”. Analizom odredaba Studeničkog tipika – koji je Sveti Sava sastavio pre dolaska u Srbiju 1206. godine – Petrović je ubedljivo dokazao, da je Sveti Sava imao jasan plan da u narednim godinama srpskom narodu obezbedi kako punu crkvenu nezavisnost – dobijanjem tomosa o autokefalnosti, tako i punu državnu nezavisnost (suverenost) – podizanjem srpske države u rang kraljevine.
Sledstveno tome, Sava u 13. glavi Studeničkog tipika izuzima studeničkog igumana, sa činom arhimandrita, ispod vlasti nadležnog episkopa, Grka iz Ohridske arhiepiskopije koji je stolovao u Rasu. Iako srpski vladar u momentu sastavljanje Studeničkog tipika nosi titulu velikog župana, Sava u 13. glavi Studeničkog tipika pominje „velikog kralja” kao ktitora i zaštitnika Studenice, koji uvodi u tron njenog igumana (ovde).
Sava je svoj crkvenodržavni program realizovao postupno, sa puno takta i strpljivosti, ali i ništa manje odlučnosti, stvarajući tokom skoro petnestogodišnjeg studeničkog igumanovanja kadrovske, pravne, organizaciono-tehničke, materijalne i diplomatske preduslove za njegovu realizaciju. Različiti putevi sticanja pune crkvene i državne nezavisnosti pokazuju da je Sava, u pitanjima vere bio revnitelj, a u pitanjima politike diplomata.
Da je Sava pažljivo birao momenat za realizaciju svojih planova – uzimajući u obzir političke prilike svog vremena – jasno se vidi iz reči koje je izrekao članovima svoje pratnje prilikom dolaska u Nikeju 1219. godine, a neposredno pre nego što će zamoliti cara Teodora Laskarisa da Srbima daruje autokefalnu Crkvu: „Sada je vreme, uz Božiju mi pomoć, da izvršim želju srca svojega za zemlju otačastva moga, a da li će posle ovoga biti ovakvo zgodno vreme, i da li ću opet ovamo doći? Ko zna da li ćemo biti živi!” (ovde)
Dobijanjem crkvene autokefalnosti stvoren je preduslov da „samoosvećeni” (od srpskih episkopa, a ne od druge crkvene vlasti) srpski arhiepiskop kruniše domaćom kraljevskom krunom srpskog vladara, kako bi ovaj postao u punom smislu reči „samodržavni”, ali i „Prvovenčani”. To se i dogodilo na Spasovdan 1220. godine, kada je Sveti Sava na čuvenom Žičkom saboru krunisao brata Stefana (stoga što je krunisan isključivo krunom dobijenom od pape, prvi srpski kralj Mihajlo Vojislavljević nije nosio epitet „Prvovenčani”, koji je bio rezervisan samo za „samodržavnog” vladara koga je krunisao „samoosvećeni” arhiepiskop autokefalne Srpske crkve (ovde).
Tako je zahvaljujući Svetom Savi, rečju Dragutina Anastasijevića, „nerealna papska politika pokatoličavanja Balkana putem pokatoličenja balkanskih vladara za nagradu kraljevske krune, osujećena u Srbiji” (ovde). Zahvaljujući Svetom Savi takva papska politika biće vrlo brzo onemogućena i u susednoj Bugarskoj.
Kako primećuje Sergej Troicki, „nezavisnost Srpske crkve koju je dobio Sveti Sava stvorila je ne samo povoljne uslove za razvitak same crkve, nego je, više od toga, otvorila novu epohu u istoriji cele istočne Crkve; pošto je njena nezavisnost faktički opovrgla teoriju pentarhije (prvobitnih istorijskih pet patrijaršija) i postala je primer i osnova za nezavisnost i drugih slovenskih crkava” (ovde). Nije samo Savin rad na obrazovanju nezavisne Srpske crkve služio Bugarima kao uzor za sticanje kanonske autokefalije u okviru Pravoslavne crkve i izvlačenje iz kandži unije sa Rimom, već je Sava neposrednim zalaganjem doprineo da do takvog ishoda i dođe.
Kako bi formirao antilatinsku koaliciju između srpskog, bugarskog, nikejskog i epirskog vladara, Sveti Sava je početkom 1230-ih godina 13. veka dogovorio brak novog srpskog kralja Vladislava sa kćerkom bugarskog cara Jovana Asena II, a potom i brak između sina nikejskog cara Jovana Vataca i kćerke bugarskog cara Jovana Asena II. Nakon toga, Sava odlazi u poslednju svoju misiju, obilazi četiri istočne patrijaršije (Nikeju, Jerusalim, Aleksandriju i Antiohiju), po svojom prilici s ciljem da izdejstvuje priznanje autokefalne Bugarske crkve u rangu patrijaršije.
Kao rezultat ove misije prvog srpskog arhiepiskopa došlo je 1235. godine u Galipolju do zvaničnog priznanja Bugarske patrijaršije od strane četiri istočna patrijarha (ovde, ovde, ovde, ovde). Imajući sve ovo u vidu, Sergej Troicki zaključuje kako se „ne samo Srpska crkva s punim pravom može nazivati Crkvom Svetog Save, već u neku ruku tako može biti nazvana i Bugarska crkva” (ovde).
Kada je je Carigradska patrijaršija zaključila uniju sa Rimom na Saboru u Firenci 1439. godine, a ruski episkopi potom sami izabrali za novog mitrpolita Jonu umesto prognanog unijate Grka Isidora, za potrebe odbrane kanoničnosti autokefalnosti Ruske crkva sastavljen je poseban spis pod nazivom Skazanie o serbskoй i bolgarskoй patriarhiяh.
Taj spis sadrži kratko originalno žitije Sv. Save. Skazanie o serbskoй i bolgarskoй patriarhiяh i nalazi se u svim sačuvanim rukopisima Krmčije tzv. Sofijske redakcije i to na njenim prvim stranicama. Imajući u vidu da je Krmčija bila osnovni izvor ne samo crkvenog, nego i državnog prava u Rusiji sve do reformi Petra Velikog, ovakva pozicija teksta koji se poziva na Savin presedan u sticanju autokefalnosti jedne nacionalne slovenske crkve ima, po rečima Jelene Beljakove, posebnu važnost (ovde).
Poseban značaj za pravoslavne Slovene – kada je u pitanju uređenje crkve, ali i države – imao je Savin rad na novoj slovenskoj redakciji Nomokanona sa komentarima, koji je poznat pod imenom Zakonopravilo Svetog Save. Naime, posle Samuliovog poraza 1018. godine i vizantijskog pokoravanja njegove države, a naročito tokom 12. veka odvijala se ubrzana helenizacija Ohridske arhiepiskopije (ovde). Tada su iz upotrebe potisnuti, pa čak i uništavani slovenski prevodi bogoslužbenih i kanonskih knjiga.
Tako su grčki rukopisi Nomokanona skoro u potpunosti potisnuli stari slovenski prevod Nomokanona u 14 titula nastao u doba Prvog bugarskog carstva (ovde). Sledstveno tome, kada je Sveti Sava završio novi prevod nomokanonskih odredbi i komentara kanoničara i sačinio novu slovensku redakciju Nomokanona, svi balkanski Sloveni, a nešto kasnije i Rusi – posle mongolske najezde i uništenja starih eparhijskih biblioteka – mogli su da ponove reči zabeležene u Pogovoru Ilovičkog prepisa Savinog Zakonopravila: „Pojaviše se na svetlost slovenskog jezika ove bogonadahnute knjige, zvane nomokanon, jer pre toga behu pomračene oblakom mudrosti grčkog jezik”.
Stoga nije slučajno što je Savino Zakonopravilo, po svoj prilici 1235. godine, proglašeno u Bugarskoj crkvi za opšte obavezni nomokanonski zbornik. Na zahtev ruskog mitropolita Kirila II, bugarski patrijarh je 1262. godine, preko bugarskog despota Svjatoslava, poslao jedan rukopis Savinog Zakonopravila, koji je potom na Vladimirskom saboru 1273/1274. godine bio proglašen za opšte obavezni nomokanonski zbornik i u Ruskoj crkvi (ovde).
Jedan od najboljih savremenih poznavalaca ovog pitanja, Jelena Beljakova, nedavno je skrenula pažnju, da istoričari do sada, nažalost, nisu posvetili pažnju pitanju „kako je autokefalnost Srpske crkve primljena u drugim slovenskim zemljama, kako je uticala na istoriju drugih slovenskih crkava” (ovde). Pritom je ona Savin rad na dobijanju autokefalnosti Srpske crkve s pravom dovela u vezu sa događajima iz druge polovine devetog veka, kada je prvi put jedna slovenska Crkva – Bugarska – dobila nezavisnost (ostavljamo po strani pitanje odnosa etničkih Slovena i Protobugara kao neslovenskog stanovništva).
S tim u vezi važno je podsetiti da je autokefalnost koju je Bugarska crkva dobila na Carigradskom saboru 880. godine bila, pre svega, plod strateškog delovanja Svetog Fotija, patrijarha carigradskog, koji se odrekao kanonske jurisdikcije nad eparhijama u Bugarskoj, kako bi ih zauzvrat trajno dogmatski odvojio od Rima i vezao za Crkvu od Istoka (ovde).
Sledstveno tome, Sveti Sava se pokazuje kao neposredni nastavljač dela jednog od najvećih carigradskih patrijaraha – Fotija. Kako su pod rukovodstvom Svetog Fotija misionarili među Slovenima, ali i Arabljanima i Hazarima, braća Kirilo i Metodije, ravnoapostolni Sveti Sava je istovremeno bio i neposredni nastavljač dela ove dvojice velikih slovenskih prosvetitelja.
Kao i Sveti patrijarh Fotije – i Sveti Sava je znao da je narodna autokefalna crkva sa bogosluženjem i kanonskom i crkvenom književnošću na slovenskom jeziku, sigurna zaštita od hegemonističkih pretenzija u jeres palog Starog Rima. Nije slučajno da je ova lekicija u prošlosti – kao i danas – po pravilu bila nepoznata onim carigradskim jerarsima koji pretnju za crkvu nisu videli u rimskoj jeresi – već u slovenskim autokefalijama.
A „Sava će biti srpski”, rečju Sergeja Troickog, „samo onda kad Srbi, kao i svi ostali Sloveni, budu čuvali njegov zavet o zbližavanju svih Slovena, i od sledovanja tom zavetu zavisiće normalan razvitak i sreća ne samo srpstva – već i slovenstva” (ovde). Danas je više nego jasno da pravoslavni Srbi ne mogu ostati deca Svetog Save ako zaborave njegov zavet slovenske bratske solidarnosti sa braćom pravoslavnim Rusima.
Zoran Čvorović je profesor Pravnog fakulteta u Kragujevcu. Ekskluzivno za Novi Standard.
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: Tanjug/Tara Radovanović
BONUS VIDEO:
login
who are we?
contact us
qosheapp
Toi Staff
Gideon Levy
Belen Fernandez
Rami G Khouri
Tarik Cyril Amar
Mort Laitner
Rachel Marsden
Bradley Blankenship
Michael Kwet
visit website
