İsrail’in Gazze’de işlediği insanlık suçlarına göz yummakla, hatta destek olmakla suçlanan Avrupa ülkeleri Türkiye’nin de hak ihlallerine yıllardır büyük bir “anlayışla” yaklaşıyor. Üstelik bu “anlayışlı” yaklaşım, Türkiye Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) kararlarını uygulamadığında da devam ediyor.

Peki Türkiye nasıl bir yolda ilerliyor ve Avrupa Birliği’yle (AB), Avrupa Konseyi ve AİHM’le ilişkisi nasıl şekilleniyor? Tarihsel olarak AİHM’in Türkiye’ye ve devlet ihlallerine karşı tutumunun mağdurlar açısından bedeli ne oldu, ne oluyor? AİHM’in Türkiye’ye gösterdiği “anlayışın” altında ne gibi saikler yatıyor?

Geçtiğimiz günlerde İletişim Yayınları’ndan çıkan “Ulusaşırı Adaletin Sınırları” kitabıyla AİHM-Türkiye ilişkisinin tarihini ve Kürt meselesine yaklaşımını olağanüstü bir titizlikle irdeleyen araştırmacı Dilek Kurban’la kapsamlı bir AİHM değerlendirmesi yaptık…

Geçtiğimiz gün Türkiyeli İslâmcıların “İnsan hakları doktrini çökmüştür” başlığıyla imzaya açtığı metin şöyle bitiyor: “Suriyeli bir çocuğun hayatı, Alman bir çuğun hayatıyla eşit değere sahip olmadıkça; Yemenli bir çocuğun hayatına, Fransız bir çocuğun hayatıyla aynı değer verilmedikçe; Filistinli bir çocuğun ölümüne Ukraynalı bir çocuğun ölümü kadar tepki verilmedikçe evrensel insan hakları kavramını kabul etmeyi reddediyoruz.” İsrail’in Filistin halkına yönelik katliamları üzerine insan hakları doktrininin çöktüğünü ilan eden bu kesim, Türkiye’de Kürtlere zulüm uygulanırken “terörle mücadele” diyor ve iktidarı hararetli bir biçimde destekliyordu. Kürtlere yönelik muamele bağlamında bakıldığında uluslararası mahkemeler ve insan hakları hukuku nasıl işletiliyor?

Genel olarak uluslararası hukukun, özel olarak da uluslararası insan hakları hukukunun küresel ölçekte kriz yaşadığı aşikâr. Kurala dayalı uluslararası düzenin mümkün olabileceğine dair 1990’lı yıllardaki iyimserlik giderek azalıyor. Öte yandan Kürtlerle Türkiye’nin ve Filistinlilerle İsrail’in ayrı hukuki bağlamlarda tartışılması gerekiyor. Mukayese yapmak için söylemiyorum ama sadece uluslararası hukukun iç mantığından bakıldığında Türkiye’de Kürtlere yapılanlar çok daha kabul edilemez bir muamele. Tekraren vurguluyorum, uluslararası hukukun iç mantığına göre bu böyle.

Nasıl yani?

Öncelikle dört temel kavramın birbirinden farklı olduğunu unutmayalım. Uluslararası insan hakları hukuku, uluslararası mülteci hukuku, uluslararası savaş hukuku ve uluslararası insancıl hukuk. İnsan hakları hukuku çok temel bir dayanağa, devletlerin başta vatandaşları olmak üzere “yargı yetkisi içindeki insanlarla” arasındaki ilişkiye işaret eder.

TÜRKİYE’NİN UYGULAMALARIYLA İSRAİL’İNKİ BİRBİRİNE ÇOK BENZİYOR

Yani?

Devletler vatandaşlarının haklarına riaeyet etmekle mükelleftir. Bahsettiğiniz İslâmcıların örneğin 2015-2017 yılları arasında, Türkiye kendi vatandaşlarının insan haklarını ağır ve sistematik bir biçimde ihlâl ederken insan hakları hukuku kavramını hatırlamamaları ayrı bir mesele. Fakat uluslararası sistemde, işleyişlerine dair sorunlardan bağımsız olarak bu mekanizmalar var. Bir devlet, kendi vatandaşlarının bir bölümünün haklarını ihlal ettiğinde ve ulusal yargı işlemediğinde, AİHM‘de olduğu gibi uluslararası mahkemeler devreye girer. Aksi halde kendi devletleri karşısında insanlar yasal olarak korumasız kalır.

Bu yaklaşım İsrail’in Filistin’de uyguladığı katliamlara karşı da geçerli değil mi?

İsrail-Filistin meselesindeki sorun daha farklı. Henüz bir Filistin devleti yok; kolonileştirme sonrası sınır ihtilafları çözülmemiş. Yani bir devletin kendi vatandaşlarına yönelik ihlalleri değil, bir devletin başka bir ulusa yönelik saldırısı söz konusu. Uluslararası hukuk burada başka bir bağlamda işler. Türkiye’de olan şeyse uluslararası insan hakları hukuku ve devletin korumakla mükellef olduğu vatandaşlarına yönelik ihlalleri. Fakat Türkiye’nin uygulamalarıyla İsrail’inki birbirine çok benziyor.

ŞIRNAK’TA, CİZRE’DE, NUSAYBİN’DE YAŞANANLARIN GAZZE’DEN ÇOK FARKI YOKTU

Hangi konuda mesela?

2015-2017 arasında Şırnak’ta, Cizre’de, Nusaybin’de yaşananların Gazze’den çok farkı yoktu. Ve dediğim gibi, uluslararası hukuk çerçevesinden bakıldığında Türkiye’nin yaptığı çok daha kabul edilemez bir muameleydi. Hamas’ın 7 Ekim’de korumasız sivillere yönelik eylemi de uluslararası bir hukuk ihlaliydi. Türkiye de AİHM’e yaptığı savunmalarda her zaman “terörle mücadele” argümanına yaslandı. Ama hiçbir terörle mücadele masum sivillere karşı devlet şiddetini meşrulaştırmaz.

TÜRKİYE VE AVRUPA DEĞİŞTİ, AİHM’İN TÜRKİYE ÜZERİNDEKİ DENETİMİ DE DEĞİŞTİ

Peki AİHM‘in Türkiye’nin bu argümanları karşısındaki tutumu nasıl şekillendi?

Bu çok önemli ama tek bir cevabı olmayan bir soru. Ben Türkiye-AİHM ilişkisini üç devreye ayırıyorum ama bu evreleri artırabiliriz. Çünkü Türkiye değişti, Avrupa değişti ve bu değişimler birbirlerini etkileyerek AİHM’nin Türkiye üzerindeki yargı denetimini de değiştirdi.

Bahsettiğiniz evreler hangileri?

Türkiye’den AİHM’e ilk başvurular 1980’lerin sonunda başladı. AİHM’in Kürt meselesinde ağır devlet şiddetine ilişkin ilk kararı ise köy boşaltma ve köy yakma uygulamasına karşı 1996 yılındaki “Akdıvar ve Diğerleri” kararıyladır. 1992-2001 yılları arasındaki dönem, AİHM nezdinde Kürt hukuki mobilizasyonunun kabaca altın çağıdır. Buna ilişkin şerhleri bilahare anlatacağım ama bu yıllar için “iyi dönem” diyebiliriz. Bu dönemde son derece tecrübesiz olan Kürt avukatların küçük hatalarına göz yuman, onlara kolaylıklar sağlayan, usul ve kabul edilebilirlik kurallarında esneklikler gösteren ve en önemlisi de olgu saptama duruşmaları gerçekleştiren bir AİHM var.

AİHM “ALTIN ÇAĞINDA” BİLE KÜRTLERE YÖNELİK UYGULAMALARA BÜTÜNCÜL YAKLAŞMADI

Olgu saptama duruşması ne demek?

Bu AİHM'in rutin değil istisnai olarak yaptığı bir işlem. AİHM daha doğrusu o dönemki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu, ulusal yargının ihlalleri soruşturmamış ve olguları saptamamış olması nedeniyle, Türkiye mahkemelerinin rolünü üstlenerek tanıkları, mağdurları ve devlet görevlilerinin ifadelerini kendisi almak için duruşmalar düzenledi. AİHM, sisteme bağlı olan devletlerin her birinin hukuk devleti olduğu ve mağdurların öncelikle iç hukuk yollarına başvurmaları gerektiği kabulüne dayanır. AİHM 1996 tarihli “Akdıvar ve Diğerleri” kararında ise ilk defa çok önemli bir tespit yaparak, OHAL uygulamasının devam ettiği Kürt bölgesinde başvurucular açısından iç hukuk yollarının yeterli ve etkili olmadığını, dolayısıyla bu başvurucular açısından iç hukuk yollarını tüketme kuralını kaldırdığını söyledi.

Yani hakları ihlal edilen bütün Kürtler açısından değil, sadece başvuranlar açısından, istisnai olarak bu kuralı kaldırdı, öyle mi?

Zaten az önce söylediğim “altın çağa” ilişkin şerhlerimden biri de bu. AİHM hiçbir zaman Kürtlere yönelik uygulamaların yaygın ve sistematik olduğuna dair bütüncül bir yaklaşım sergilemedi. Aynı zamanda AİHM, Türkiye’nin yargı sisteminin Kürt bölgesindeki ihlaller karşısında yetersiz ve etkisiz olduğuna dair genel bir tespiti de hiçbir zaman yapmadı. Yani “bundan sonra bütün başvuruları, iç hukuk yollarının tüketilmesini beklemeden alacağım” demedi AİHM.

AMERİKALAR ARASI İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ, AİHM’DEN ÇOK DAHA ETKİLİ

Bunu deseydi, siyasi bir tutum sergilemiş olmaz mıydı AİHM?

Hayır, dönüp baktığımda, esasen AİHM’in bunu yapmamış olmasının siyasi tutum olduğunu görüyorum. AİHM’in 1996’daki kararında Kürt bölgesindeki uygulamaların sistematik ve sürekli olduğuna, dolayısıyla iç hukuk yollarının tüketilmesi şartını herkes için kaldırmasına karar vermemesini, ilk kararı olduğu için belki anlayabiliriz. Ancak AİHM sonrasında da hiçbir zaman Kürtlere karşı, Kürt oldukları veya belli bir siyasi görüşe yakın oldukları, yahut onlara bu suçlama atfedildiği için sistematik ve ayrımcı muamelenin bir devlet politikası olarak uygulandığı tespitini yapmadı.

Eğer bu tespit yapılsaydı ne olurdu?

Dediğim gibi, bu siyasi değil, hukuki bir karar olurdu. Nitekim Amerikalar Arası İnsan Hakları Mahkemesi (AAİHM) bunun bir örneğidir. Amerika kıtasının da bölgesel bir insan hakları sistemi, insan hakları komisyonu ve mahkemesi var. Komisyon Washington DC’de, mahkeme ise Kosta Rika’da bulunuyor. AAİHM, AİHM’e göre daha geç kuruldu, daha geç aktif hale geldi ama otoriter rejimler karşısında çok daha etkili bir mahkeme. AAİHM’in 1989’daki ilk kararı Honduras’taki bir gözaltında kayıp Velásquez Rodríguez davasına ilişkindir.

1990’LARDA ŞIRNAK’TA, CİZRE’DE OLANLAR HONDURAS’TA DA OLUYORDU

Nedir Velásquez Rodríguez davası?

1990’larda Diyarbakır’da, Cizre’de, Şırnak’ta vs, ne oluyorsa, Honduras’ta da aynı şeyler oluyordu. Honduras’ta da plakasız, sivil araçlarla Velásquez Rodríguez gibi sendikacılar, üniversite öğrencileri, insan hakları savunucuları vs, güpegündüz kaçırılıyor ve gözaltında kaybediliyordu. Honduras, Velásquez Rodríguez’in gözaltına alındığını inkâr ediyor ama başvurucular “Velásquez Rodríguez cinayeti istisnai değil, Honduras insan hakları hareketini bastırmak için bunu sistematik olarak yapıyor” diyor. Buna tekrar döneriz ama bakın, AİHM ile AAİHM’in yapıları, yetkileri, sözleşmeler birbirine çok benziyor. AİHM, herhangi bir ihlal başvurusu olduğunda iddia sahibinden “makul şüpheye” yer bırakmayacak kadar ikna edici kanıt sunmasını istiyor. Bu, ceza hukukuna dair bir usuli kural ve çok ağır bir yük.

Yani mağdurdan, mağdur olduğunu “makul şüpheye yer bırakmayacak şekilde” kanıtlamasını istiyor AİHM.

Evet. Hatta sonradan biraz değiştirse de, 1990’larda başvuruculardan kaybedilmiş kişinin gözaltına alındığına dair polisten, jandarmadan tutanak getirmesini istiyordu! Olacak iş mi bu!

AAİHM, AİHM’İN HİÇBİR ZAMAN YAPMADIĞINI YAPARAK İSPAT YÜKÜMLÜLÜĞÜNÜ MAĞDURA DEĞİL, DEVLETE YÜKLEDİ

Peki Honduras için AAİHM nasıl bir yol izledi?

AAİHM, AİHM’in aksine mağdur lehine yol izleyerek “bağlamsal” ve “dolaylı” deliller sunulmasına izin verdi. Honduras devleti Velásquez Rodríguez’i gözaltına aldığını inkâr ediyor, yakınları ise gözaltına dair kanıtlar sunamıyordu. Fakat AAİHM, AİHM’in hiçbir zaman yapmadığı bir şeyi yaparak Velásquez Rodríguez olayının siyasi bağlamına bakıyor. Sonra da, “bağlamsal veya varsayıma dayalı deliller kaybetme iddiaları söz konusu olduğunda özellikle önemlidir. Zira uygulanan bu tür bir baskının ayırt edici özelliği, kaçırılma ya da mağdurun bulunduğu yer veya akıbetiyle ilgili tüm bilgileri saklama girişimidir” diyor.

Bu ne demek?

AAİHM tanık ifadelerine, Honduras ordusunun yüksek rütbeli görevlilerinin, yürütme ve yargı mensuplarının basın açıklamalarına ait gazete kupürlerine ve insan hakları örgütlerinin üçüncü taraf görüşmelerine dayanarak Honduras’ta 1981-1984 yılları arasında, devletin güvenliği için tehlikeli addedilen kişileri hedef alan ve yetkililer tarafından gerçekleştirilen veya göz yumulan bir zorla kaybetme pratiği olduğu sonucuna vardı ve Velásquez Rodríguez’ın kaybedilmesi de bu pratiğin bir parçasıydı. Sonuçta da AAİHM, ispat yükümlülüğünü mağdura değil, Honduras hükümetine yükleyerek, “insanları gözaltında kaybetmediğini ve bu uygulamaların bir devlet politikası olmadığını sen kanıtla” diyor. AİHM ise, ta ki 2005 tarihli Akkum ve Diğerleri kararına dair bunu yapmadı. Yaptığında ise yine de, ispat yükünün hükümete geçmesi için başvurucunun, kayıp kişinin kaybolmadan önce devlet kontrolünde bulunduğunu ilk bakışta (prima facie) görülecek şekilde ortaya koymasını........

© Artı Gerçek