Geçenlerde Üçırmak köyünden Şadi’yle Arhavi’ye çarşıya iniyorduk…

“Sıhhatler olsun Şadi, tıraş olmuşsun, o kadar da uzun değildi saçların gerçi…”

“Uzun saç gezdiremiyorum ben” diye cevap verdi Şadi.

Türklerin pek zekice, pek hoş, pek komik bulup vazgeçemediği Laz saati uygulamasıyla ölçersek bir Laz saat 12’den sonra işte böyle konuşuyor.

Uzun saçla rahat edemiyorum, demiyor.

Uzun saça bakamıyorum, demiyor.

Uzun saç sevmiyorum, demiyor.

Uzun saçı taşıyamıyorum, demiyor.

Gezdiremiyorum, diyor.

Bu ‘gezdiremiyorum’ saydığım bütün anlamları tersinden ya da düzünden kuşatıyor ama daha fazlasını da içeriyor. Bırak uzun saçla rahat etmeyi, uzun saçı rahat ettirmek gerektiğini söylüyor. Taşımak daha ağır bir kelime; bir işi, bazan bir angaryayı, kesinlikle bir yükü taşıyor ‘taşımak’ kelimesi. Gezdirmek öyle değil ama. Birini, bir şeyi gezdirmek de angarya olabilir, iş olabilir tabii ama yine de taşımak’taki gibi bir iş değil bu. Aslında ‘gezdirmek’ işten ziyade eğlentiyi, hoşça vakit geçirmeyi söyler, ima eder, çağrıştırır. Birini gezdirmekte bir özen gösterme, bir el üstünde tutma, gönlü hoş tutma, bir sevme hoşlanma vardır.

Şadi elinden her iş gelen, günü çalışmakla geçen, yumuşak, cana yakın, tabii ki konuşmayı seven biridir.

Hergün kullandığımız, hiçbir özelliği olmayan bir kelime ne zenginliklerle yüklü olabiliyor… Tam da Salah Birsel’in Yapıştırma Bıyık‘ta dediği gibi, dediği yolla:

“Birbaşlarına iken ağızlarını bıçak açmayan sözcükler dilin o kavurucu nefesini ense köklerinde duyar duymaz da bir canlılık, bir parlaklık denizinde yüzmeye başlarlar.

Yazı yazanların bir kısmı, herhalde usta olmayanlardır bunlar, pek yakası açılmadık, yüzünü öyle herkese göstermeyen, kullanılınca ‘bi dakka!’ dedirten, kafayı yazıdan kaldırtıp yazarına baktıran, ne dediği tam belli olmasa da derin anlamlar içerdiği zehabını veren, bir anlam taşımıyorsa bile taşıyormuş gibi yapan, yerli yerinde değilse bile ağır havası sayesinde yerindeliği sorgulanmayan kelimeler bulmaya, onlarla yazmaya meraklı.

Şu cümleyi alalım mesela:

“Küresel gıda tedarik zincirlerindeki dalgalanmalarla birlikte temel besinlerin ulaşılabilirliğini sarsmış, üreten elleri ürettikleri meyve-sebzeye hasret bırakmış bir dünya düzeninin tarım tahayyülü.”

Üreten elleri meyva sebzeye hasret bırakmış bir dünya düzeni neyi niye tahayyül etsin, hayalinde canlandırsın ki, hayalleri gerçek olmuş işte, borusunu öttürüyor. Biz başka türlü bir tarım tahayyül edebiliriz, etmeliyiz, onu gerçekleştirmeye çalışmalıyız… Bu ‘tahayyül’ kelimesi teorik ya da teorik kisveli metinlerde sık çıkıyor karşımıza, gerek olmayan ya da yanlış yerlerde de işte bu kisve, bu hava için kullanılıyor; derinlik, anlam kattığı düşünülüyor. Sanırım.

Bir de ‘imtina’ örneği verelim:

“Hali hazırda çalıştığı işini kaybetmekten imtina ettiği için isminin ve fotoğrafının paylaşılmasını istemeyen 25 yaşındaki genç bir işçi şu sözlerle …”

İmtina etmek kaçınmak demek. Bu arkadaş, işçinin korktuğunu, çekindiğini, işini kaybetmekten endişe ettiğini söylemek istiyor. İmtina etmek fiilinden kaçınsak iyi olacak.

“… büyük sözler, büyük kavramlarla doğru ve büyük şeyler söyleneceğini sanmaktan vazgeçmeli” der Turgut Uyar (Korkulu Ustalık).

Bu demek değildir ki herkes anlasın diye ille de kelime fukaralığına garkolalım. Roy Peter Clark’ın da (Writing Tools), Donald Hall’un da (Writing Well) söylediği, aslında bizim de bildiğimiz gerçek şu: Ortalama bir yurttaşın okurkenki kelime haznesi ortalama bir yazarın yazarkenki kelime haznesinden geniştir. Hem zaten konular hiç bilmediğimiz kelimeleri de gerektirebilir, okur için ‘kapalı’ olabilecek böyle kelimeleri açıklarsınız (kimi zaman da okurun sözlüğe gitmesini beklersiniz), yazınızı yazarsınız.

Clark meseleyi şöyle formüle ediyor:

“Ortalama yazarın kullanmaktan kaçındığı ama ortalama okurun anladığı kelimeleri seç.”

Bu cümleyi bizim Turgut Uyarımızın salık verdiği şu tutumla tamamlamak, desteklemek iyi geliyor bana (şiir için konuşuyor ama nesir için de neden geçerli olmasın):

“Okuyana bildiği kelimeyi birden yadırgatmak daha doğrusu. Kelimeleri tedirgin etmek.”

Şadi işte bunu yapıyordu “Uzun saçı gezdiremem” derken.

Pek rastlanmadık kelimeler seçmek, yazıya onları döşemek -en iyi niyetli tavırla- bir özgünlük arayışıdır herhalde. Gerçi ‘tahayyül’, ‘imtina’ gibi artık klişe olmuş kelimeler özgünlüğün katilidir ya biz onlardan değil de pek ışık görmemiş kelimeleri günyüzüne çıkarmaktan bahsediyoruz. Edası olan, eda verdiğini düşündüğümüz herşeyden kaçınmalıyız.

Edip Cansever de kendinden bahsederken şöyle diyor:

“Bir de denizsiz yapamam. Yaşamım bir kıyının yaşamı gibidir.”

Süs yok, eda yok, şatafatlı tek kelime yok; özgünlük, yaratıcılık bunlarda değil zaten.

Kelime deyince Salah Birsel başlıbaşına muazzam ve hayret uyandırıcı bir kaynaktır, taklit edilemez, başkası tarafından kullanılamaz bir kaynak. Fakat biz başladığımız odağa uygun bir örnek verelim Yapıştırma Bıyık‘tan (kelime konusuna nasıl olsa yine değineceğiz, belki orada bahsederiz Salah Birsel’den de ayrıca):

“Yazarlıkta ilk zorluk gözlemle başlar.

Gözlemin ne başı, ne sonu vardır.

Yürüyecek, oturacak, kalkacak, gerdeğe girecek ve boyuna gözlem atıştıracaksın.”

Gözlemin yazar için besin olduğunu, enerji verdiğini, aynı zamanda eğlenceli olduğunu (atıştırmak yemek yemekten daha zevklidir) söylemiş oluyor böylece.

Kelimelerle oynamak serbest her zaman, yeter ki klişeye düşmeyelim, anlam yüklü olsun, anlatım değeri katsın, yerli yerinde kullanalım. Fakat hiç böyle oyunlara girmeden taze ve şaşırtıcı olmak da var. Bu işin en büyük ustalarından biri Ahmet Haşim. Şuna bakın (Bize Göre):

“Her milletin ve her dinin ‘bayram’ ismini verdiği işsizlik günü, medeniyetin, henüz tamam olmamış, büyük bir zaferidir. İnsanlık tarihi, haftada bir gün çalışmamak hakkının istihsali, tekamülü ve muhtelif sınıflar arasında taksimi tarihinden ibarettir. En kızıl ihtilaller çabalamaya mahkum, mustarip ve neşesiz kitlelerin bir an dinlenmeye hak kazanmak........

© Diken