Üzerinde çok konuşulduğu için “Jeopolitik Enigma” başlığı sizi yazıdan uzaklaştırmasın. Bu yazıda, teorik olmaktan kaçınarak, Jeopolitik kavramların sahadaki izdüşümleri üzerinde duracağız: Almanların İkinci Dünya Savaşındaki şifreli askeri haberleşme makinesi “Enigma” metaforu üzerinden, jeopolitik kavram ve proseslerle sahadaki olayların birbirine tekabül eden noktalarını tespit ederek bir Jeopolitik Enigma Anahtarı oluşturmaya çalışacağım. Bunu yapmaktaki önde gelen amaçlarımdan biri bu köşeyi takip eden, yorumlayan kıymetli okurlardan benzeri jeopolitik okuma kılavuzları ve şifre anahtarları oluşturmalarını teşvik etmektir.

Hiç teorilere ve kavramlara girmeden ilk tespitimi paylaşmak istiyorum. Başlangıçta yüksek bir dinamizme erişen Alman Gücün teorisyenleri tarafından sistematik hale getirilen bu kavram dizgesi başlangıçta siyasi coğrafya, hayat alanı gibi sabit mekanları biçimlendirici ve genişletici bir rol oynamıştır. Günümüze doğru ise bölgeler arası ilişkiler, irtibatlar, ticaret yolları, stratejik lojistik hatları gibi daha da dinamik veçheler üzerinde işlevsel olmaya başlamıştır. Özellikle uzak okyanusları aşan deniz ve hava araçlarının gelişimiyle bu hatlar ve ağlar üzerine kurgulama önem kazanmıştır. Küçük bir örnek vermek gerekirse geçmişte ticaret yolları üzerindeki bir boğaz, dağ geçidi, bir kavşak şehir önem taşırken günümüzde bu noktalardan geçen ticaret veya stratejik güzergahlar, koridorlar, hatlar öncelik kazanmıştır. Kesişim noktaları, stratejik noktalar aranacaksa bu güzergahların kesişim veya tamamlayıcı noktaları ve uzantıları jeopolitik değerleri oluşturmaktadır.

JEOPOLİTİK DEĞER ARTIK İNSAN ZEKASININ VE ÇABASININ BİR ÜRÜNÜDÜR

Bu çerçeveden bakıldığında Alman Helmuth Kohl Enstitüsünün bir orta ölçekli güç için belirlediği 20 civarındaki kritere artık küresel ticaret koridorları ve lojistik ağları ile maksimum irtibat kriterini de saymak gerekecektir. Bu durum tıpkı 19. Yüzyıl öncesi karasal bir devletin denize açılma ihtiyacı neyse onunla eşdeğerdir.
Bu bize bazı ezberlerin değişmesi gerektiğini empoze etmektedir. Mesela 19. Yüzyıla kadar stratejik bir değere sahip olan coğrafyaların aynı değerlerini koruduklarını düşünmek hata olur. Jeopolik değer yerkürenin içinden dışarı çıkarılmıştır, değer fiziksel parçasından koparılmıştır. Bu tıpkı Goya’nın renkleri bağlamından kopararak, soyutlayarak özgürleştirmesi ve sanat şaheserlerini yaratması gibidir. Bunu merhum üstat Karakoç’un sanat teorisi gibi de düşünebiliriz. Ezcümle jeopolitik değer artık insan hayalinin, zekasının, becerisinin ve çabasının ürünüdür; sabit bir nokta değildir, sabit coğrafya değildir; iç içe geçmiş ticaret ve stratejik lojistik güzergahlarının ağlarıyla örülen yeni bir güç kompozisyonudur, yeni bir coğrafya yaratılmaktadır. Bu yeni olguyu anlamış olmayı ümit ediyorum. Çeşme Faciası sonrası Rus Donanması nasıl Akdeniz’e indi diyerek aklı daralmış Divanı Hümayün devletlülerine benzemek talihsizliğini yaşamak da muhtemel çünkü.

ABD'NİN 'ERİŞİLMEZLİK CREDOSU' BÜYÜK HASAR GÖRDÜ

Bu talihsizliği sadece bizim yaşamadığımızı da belirtmeliyim. Mesela 19 yüzyıl öncesinin Rus coğrafyasının derinliğini ve absorbe edici gücünü idrak edemeyen Napolyon gibi bir dahi muhteris ve Hitler gibi bir narsist muhteris ile arkalarındaki devasa karargahları bunun en yerinde örnekleridir. Ama jeopolitik dinamizm Bowman’ın öngördüğünden daha fazla dinamizm ve hareketlilik kazanmış durumdadır. Mesela bu yüzyıla kadar Rusya’ya güven veren ihata edilemez bir jeopolitik büyüklük artık risk altındadır, kıtaya sığmayan nüfusuyla Çin bu jeopolitik sabiteyi değiştirmiştir. Keza 2000’in başına kadar Amerikalıların gururla ve sonsuz inançla taşıdıkları jeopolitik erişilmezlik credosu 11 Eylül saldırıları sonrasında büyük hasar görmüştür.

Keza Çin’in Kuşak Yol Projesinin önemli bir bileşeni olan Birmanya Çin ile Hindistan arasındaki stratejik pozisyonunun tersine bir duruma gelmiştir. Bu stratejik önemi olduğunu düşünen devletlerin ciddi düşünmesi gereken bir konudur şüphesiz. Sahip oldukları jeopolitik değerden dolayı rakip büyük güçlerden birinin işgaline maruz kalabilirler. Dikkatsiz bir sarkaç diplomasisi böyle bir ülkeyi cephe ülkesi durumuna düşürebilir.

Evet, modern zamanlarda güç satrancı satranç tahtasının kareleri üzerinde oynanmamaktadır; güzergahlar üzerinde, petrol ve boru hatları içinde, deniz yolları ve karasal koridorlarda iç içe geçmiş karmaşık savaş, ticaret, kültür, vb mücadeleleri, ağları ve süreçlerinin toplamından oluşmaktadır. Tıpkı fiziki boru hatları, ticari güzergahlar ve farklı ulaşım yolları gibi büyük güçlerin çekim gücünü tecessüm ettiren bu devasa küresel sistem diğer devletlerin zati değerlerinden daha fazla önem kazanmış bulunmaktadır. Bir anlamda bu yol ve koridor ağları kendi içlerinde bir varlık kazanmış ve işlevsellik kazanmışlar, fiziksel coğrafya üzerinde hüküm icra etmeye başlamışlardır. Her an yerkürenin bir denizi, bir dağı, vadisi, ovası yok hükmüne geçebilmektedir. Tabii ki bu acı demektir, kaybolan ve yok hükmüne geçen coğrafyanın toplulukları da bu dramdan nasiplerini almaktadırlar.

ÇİN'İN ÇÖZEMEDİĞİ KRONİK SORUNLAR

Bu yeni ve karmaşık süreçlerin dakik bir zamanlamayla kayıtlı olduklarını belirtmekte yarar vardır. Mesela yükselen Çin gücü önümüzdeki 20- 25 yıl içinde momentumunu koruyabilir; daha şimdiden bazı kronik sorunlarının tamamıyla çözülemediğini, yeni dönemine ilişkin ise yeni sorunlarla yüzleşmeye başladığını görmekteyiz. Bu çerçevede, işçi ücretlerinin yükselmesi, yeni orta sınıfın beklentilerinin artması, gençlik kesimlerinin inançlardan kopuşu, Çin’de üretim yapan küresel sermayenin bazı çevre ülkelere yönelmesi gibi hususları sayabiliriz. Buna ilaveten, diğer bir doğal sorun şudur ki, yeni yükselen güçlerin de bu sürede yeni bir merkezi güç oluşturmaları öngörülebilir. Dinamik ve devingen süreç sadece bir güç için değil, her güç içindir. Özellikle bugünün dünyasında sadece bir gücün değil genel güç sisteminin devingenliğine dikkat etmek gerekmektedir. Küresel ekosistem içinde her güç adeta kendi kaderini yaşamaktadır. Bunu yaşarken diğer farklı ölçekteki küresel güçlerle değişen oranlar, farklı nitelikler ve keyfiyetlerle ilişkileri bulunmaktadır. Bu değişen ilişkiler sistemi aktör devletlerin yerini almaktadır.

Son olarak, dünyanın ihatasını etkileyen faktörler üzerinde durmak gerekmektedir. Şöyle ki, bugünün henüz genel algıları, jeopolitik şablonları geçmiş yüzyılı açıklayabilmektedirler, ancak bugün daha fazlasına ihtiyaç vardır. Zira uzay çalışmaları ve Kuzey Kutup bölgesinin daha fazla seyrüsefer imkanı tanıması hidro karbon rezervleri gibi birçok konu görece yenidir. Günümüzün bir kısım jeopolitik değerlerin kaynağı coğrafi mekanların kendi konumları olmayabiliyor. Başka jeopolitik uzak merkezler ve aralarındaki her tür ulaşım, taşıma ve interkonnekte sistemler tali coğrafyaları önemli kılmaktadırlar. Arktik bölge küçük İskandinav devletlerini bir anda küresel jeopolitik rekabetin ve gerilimin merkezine oturtmuştur. Çin’in yükselmesi ve ABD’nin stratejik konuşlanma tercihiyle birlikte küçük Güney Asya........

© Haber7