Açık kalmış kitap dolabının kapağını kapatırken o küçük kitabın; bulunduğu raftaki kitapların arasından, hafifçe dışarıya uzanmış halde kenarı açıkta kalmamış olsaydı, ben onu oradan çekmeyecek, o hikâyeyi okumayacak, bu yazı da hiç yazılmamış olacaktı.

Böyledir, bazı şaheserlerle yolun tesadüfen çakışır, tesadüfen düşersiniz bazen bir hazinenin tam içine.

Şimdi anlatacağım hikâyenin yer aldığı kitabın bendeki baskısı İletişim Yayınları’ndan çıkmış, Renan Akman çevirmiş, yazarı Honoré de Balzac, kitabın adı “Bilinmeyen Şaheser”...

Kitabın özgün adı “Le Chef-d’oeuvre inconnu”… Türkçeye ilk çevrisini Nahit Sırrı Örik yapmış ve Tercüme Bürosu’nun yayın organı Tercüme Dergisi’nde “Bilinmeyen Şaheser” adıyla 1945 yılında yayınlanmış. Daha sonra Samih Rifat çevirip “Gizli Başyapıt” adıyla Can Yayınları arasından çıkarmış, onu İletişim’inki takip etmiş, bir de Poetika’dan Murat Yiğit’in Almancadan yaptığı bir çevirisi var, belki başkaları da vardır bilmiyorum, bunlar benim tespit ettiklerim.

“Bilinmeyen Şaheser” küçük bir kitaptır, hepi topu on beş, yirmi sayfalık bir hikaye… Yayınlandığı 1831 yılından bugüne, aradan geçen 195 sene boyunca hem edebiyatı hem resim sanatını hem de sinemayı bu kadar etkilemiş başka bir kitap yoktur. Sadece bu sanatları değil, birçok büyük ressamı, yazarı, alimi de etkilemiş. Karl Marks da bunlardan biridir mesela. Ona göre bu kitap, “Enfes ironilerle dolu küçük bir baş yapıt”tır. “Kapital”i yazarken, yazdığı şeyin neye benzediğini kendisi de bilmezken, aklında henüz sosyalizm fikri yokken, salt kapitalizmi eleştirmekle nereye varacağını henüz kestirmemişken yani, çok bunaldığında yoksul odasındaki kanepeye uzanır, bu küçük kitabı eline alır, okur, bitirince tekrar baştan okurmuş:

“Tanrım, bu kadar büyük bir işe soyundum, bu kitap ne zaman ve nasıl bitecek, bitince beni anlayacaklar mı?”

Her defasında bu soruyu kendine sorup duran Marks o sırada en az Balzac’ın derdi kadar büyük bir dertle uğraşmaktadır. İşte bu küçük kitap bu büyük derde dairdir!

Hikâyenin başkahramanın adı Frenhofer’dir. Üstat “Hırçın Güzel” adını verdiği bir esere yıllarını vermiş, gece gündüz çalışmış üzerinde. Yapmakta olduğu resmi kendisinden başka gören yok henüz. Tam on yıldan beri çalışıyor, ortaya çıkan şey nedir, kendisi de bilmiyor daha, tıpkı Marks’ın “Kapital”i yazarken neye benzediğini başta bilmemesi gibi…

Hikâyenin dile getirdiği mevzulardan dolayı, yaklaşık iki yüz yıldan beri edebiyatçılardan çok sanat kuramcılarının ilgisini çekmiş kitap. Üzerine yüzlerce makale, birçok kitap yazılmış, tez konusu olmuş. Ressamlar ise, bu edebi metni karşısında afallayıp kalmışlar; Cezanne, Picasso gibi olağanüstü ressamlar kendilerini hikâyenin başkahramanı Frenhofer’le özdeşleştirmiş (hatta Cezanne, “o benim” bile demiş), onu kendisinin veya kendilerini onun ruh ikizi olarak görmüşler.

İşi daha ileri noktaya vardıran ise Picasso’dur. Hayatına bir yığın kadın girmiş çıkmış bu büyük ressamın, ama girip kolay kolay çıkmayanlardan birisi, büyük fotoğraf sanatçısı Dora Maar’dır. Birçok kaynakta, Picasso’nun şaheseri Guernica’yı yaptığı atölye olarak, Balzac’ın kahramanı Frenhofer’in “Bilinmeyen Şaheser”i yaptığı atölye olarak gösterilir. Piccaso’nun hayatını anlatan bir filmde çıktı karşıma, bu atölyeyi, “bir başyapıt yaratsın diye” ona bulan Dora Maar’mış meğer. Sevdiğine bundan daha büyük bir armağan olabilir mi? “Bilinmeyen Şaheser”in mekânı, daha o andan itibaren, yirminci asrın en büyük şaheserlerinden birisi olacak olan Guernica’nın da yaratıldığı mekân olur. Picasso’nun hikâyeyle olan rabıtası burada bitmez. Yayıncının önerisi üzerine 1926 yılında yapılan yeni bir baskısına, kitaba mahsus desenler çizer. Samih Rifat’ın verdiği bilgiye göre, çok az sayıda basılan ve hemen “nadir kitap” payesini kazanan bu kitap, bugün Avrupa piyasalarında otuz-kırk bin Euro’ya alıcı buluyor. İletişim’in çıkardığı nüsha Picasso’nun bu desenleriyle süslüdür.

Balzac’ın hikayesi, sinemacıların da ilgisini çekmiş. Senaryo derslerinde hocalar der ki, bir hikâye tek bir cümleye sığarsa eğer, o hikâyeden çok iyi senaryo çıkar. Balzac’ın hikayesini özetleyen birbirinden farklı yüzlerce cümle kurulabilir ama sanırım şöyle bir cümle her senaristin aklını çeler:

Genç bir adam güzel sevgilisini, modellik yapsın diye ihtiyar bir ressama ödünç verir; ressam da buna karşılık, yapmakta olduğu ve o zamana kadar kimseye göstermediği resmini görmesine müsaade eder.

İşte bu hikâyeden yola çıkarak Fransız yönetmen Jacques Rivette 1991 yılında “Gizli Şaheser” uyarlaması “La Belle Noiseuse” filmini çeker, bu dört saatlik filmde yönetmen Balzac’ın hikayesini, günümüze taşıyıp biraz da değiştirerek yeniden anlatır.

Balzac’ın kitabı, bütün dünyada iki yüz yıldan beri ressamları, romancıları, sinemacıları, sanat teorisi üzerine kafa yoran alimleri etkilediği gibi bizim sanatçılarımızı da etkilemiş. Mesela Abidin Dino ölünceye kadar kitabı hep yakınında tutmuş. Ferit Edgü’nün birçok metninde kitaptan ve “Frenhofer”den bahis vardır. Hele Enis Batur… Kitabın çevirmenlerinden birisi olan Samih Rifat, yaptığı çevriye yazdığı önsöze şu cümlelerle girer:

“Gizli Başyapıt’ın girişini az çok andıran bir tümceyle başlarsak: ‘1993 yılının sonlarına doğru soğuk bir Aralık sabahı, oldukça sıkı giyinmiş, orta yaşlı iki adam, Paris’teki Grands-Augustins Sokağı’nda bir evin kapısı önünde dolaşıyorlardı.’ Enis Batur’la ikimizdik bu iki aylak; sokağın ortalarında yükselen eski bir yapının görkemli kütlesini seyrediyor, avlu kapısından içeriyi, avluya bakan asıl cepheyi görmeye çalışıyorduk. Beni oraya Enis götürmüş ve........

© Habertürk