James Joyce’un meşhur romanı “Ulysses”i, Nevzat Erkmen tarafından Türkçeye çevrilip yayınlandığı 1996 yılından beri kaç kez okumaya teşebbüs ettim bilmiyorum ama her girişimimde başarısız olup geri çekildim, hatta bir seferinde otuz sayfa kadar da okudum ama ilerlemek ne mümkün, nasip olmadı.

Kitabı esas dilinden, İngilizceden okumuş sanırım bu memleketteki birkaç kişiden biri olan meşhur bir yazar arkadaşıma bir gün, bir türlü kitabı okuyamadığımı söylediğimde yüzüme tuhaf tuhaf bakmış, “Bir Müslüman ben Kuran-ı Kerim’i okuyamıyorum diyebilir mi? Bence bir laikin de ‘ben Ulysses’i okuyamıyorum’ deme hakkı yok” demişti. Bu kez de ben tuhaf tuhaf yüzüne bakmış, “Her halde ben imanı o kadar kuvvetli bir laik değilim” demiştim gülerek.

Çeviride bir sentaks sorunu mu vardı, sanmıyorum, zira çok iyi bir tercümanın elinden çıkmıştı. Peki, bu kitabın Türkçe çevirisini bu kadar güçleştiren şey neydi? Bu soruyu çok sordum kendime ama cevabını bulamadım. Ta ki günün birinde Murat Belge’nin vakti zamanında bu kitap üzerine yazdığı yazıyı okuyuncaya kadar. Murat Belge, yazıyı romanın Türkçeye çevrilmesinden on sene önce yazmıştı; yazı “Ulysses çevrilir mi?” sorusuyla başlıyordu. Fransızca ve Almanca çevirileri olduğuna göre demek ki bu tür girişimlerde bulunanlar vardı dünyada diyordu.

Murat Belge çok iyi bir edebiyat çevirmenidir, özellikle Faulkner’dan ve başka yazarlardan mükemmel çeviriler yapmış. Ona göre “Ulysses” kesinlikle Türkçeye çevrilemez. Dahası böyle bir çeviriye gerek de yok. Çünkü bu kitabı çevirmek için, “İngiliz dili içinde üretilmiş bir ‘etki’nin bir başka dilde yeniden-üretimi gerektiriyor” ki bu imkânsız, olayın olmazlığı da buradan geliyor zaten.

Çeviri insanların birbirlerini anlama ihtiyacından doğdu. Bu işin tarihi de insanın tarihi kadar eskidir. İki ayağı üzerine doğrulduktan sonra, şöyle etrafına bakıp yalnız olmadığını anladığı andan itibaren insan, o sırada gördüğü yaratıklar kimlerse, insan olsun hayvan olsun, onlarla anlaşma ihtiyacını hissetti. Önce el kol hareketlerini yaptı, sonra boğazından mırıltılar şeklinde tuhaf sesler çıkardı. Sonra iletmek istediklerini resme, çizgilere döktü, taşlara, ağaç gövdelerine, bulabildiği her uygun nesneye resimler, çizgiler çizerek derdini anlatmaya çalıştı. Mağara duvarlarına çizdiği bu şekiller zamanla yazıya dönüştü. Sonra papirüs saplarından kâğıda benzer bir şey icat etti, bu kez derdini o papirüslere yazmaya başladı. Çok sonra matbaa denilen bir icat yaptı, yazı yaygınlaştı ama hâlâ farklı diller konuşan insanlar birbirini anlamıyorlardı. Önlerinde iki yol vardı ya anlamadıkları o dili öğrenecek ya da o dili kendi diline tercüme edeceklerdi. Çeviri dediğimiz şey böyle doğdu. Zamanla gelişti bu teknik, günümüzde de sanat halini aldı.

Sanat dedim, zira çeviri kelimeler, cümleler arasında bir seçim yapmadır. Mevcut, yüzlerce kelime arasında uygun kelimeyi, uygun cümleyi seçip ona karar verme sanatıdır. İnsan aklına dayalı bir uğraştır yani, bir makine bunu yapamaz. Bugün, Google hazretlerinin yaptığı çevirilere çeviri demememizin sebebi budur, makine kelimeler arasında seçim yapmaz, uygun olanı değil, verili olanı oraya koyar ki, ortaya çıkan metin “direkt” bir metin olur. Bildiğim iki dilden bir örnek vereyim: Kürtçede, “Ez têm çavê te” cümlesini makineye verdim, bana “Gözüne geliyorum” diye motomot çevirdi ama dilin inceliklerini, duygusunu bilen bir çevirmen bu cümleyi, “Gözlerinden öperim” diye çevirir ki, doğrusu da budur.

Çeviri bir dilde yazılmış bir metni, anlamı değişmeyecek şekilde başka bir dilde ifade etmektir. Kendini çevirdiği metnin yazarı yerine koyup, “yazar şu anda çevirdiğim metni benim dilimde yazsaydı nasıl yazardı” diye düşünüp ona uygun çevirmektir. Bu yüzden çok iyi İngilizce bilen ve Shakespeare’in de aralarında bulunduğu birçok yazardan çeviriler yapmış olan şair Can Yücel, “çeviren” değil de “Türkçe söyleyen” diyordu yaptığı çevirilere.

Yine, mesela Kuran-ı Kerim başka bir dile çevrilemez, çünkü çeviri insan sözüdür ama Kuran’ın Arapça olan özgün metni Allah’ın kelamıdır, Allah’ın sözüne bir başkası kendi duygusunu katamaz, müdahale edemez, kelimeler arasında seçim yapamaz, o metin nasıl indiyse öyle kalmak zorundadır. Bu yüzden Kuran çevirilerine “çeviri” değil de “meal” denir, insan onu aklının erdiği kadar yorumlayabilir ancak.

Haydi gelin, “inşallah” kelimesini Türkçeye çevirelim. Bu kelime Türkçeye birkaç değişik şekilde çevrilebilir:

“Allah izin verirse."

"Allah nasip ederse.”

“Canım pek istemiyor ama bakarız.”

“Söz vermeyeyim.”

Şimdi “inşallah”ı bu cümlelerden biri olarak çevirdiğimizde ortada “inşallah” diye bir şey kalıyor mu? Kelimenin bütün büyüsü çoktan kaçtı gitti elden.

Dünyada ne kadar çevirmen varsa, birbirinden farklı o kadar çeviri vardır.

Mesela Umberto Eco’nun “tıpkı Beethoven’ın 5. Senfonisi gibi olağanüstü bir davul vuruşuna” benzettiği “Komünist Manifesto”nun bütün zamanların o en meşhur kitap açılış cümlesini, kitabı Türkçeye çeviren altı çevirmen birbirinden farklı çevirmiş. Bütün çevirilere........

© Habertürk