Halil İnalcık, İlber Ortaylı gibi baba tarihçiler, Hezarfen Ahmet Çelebi’nin 1632 yılında, kuvvetli bir lodosun estiği bir havada, kuş kanatlarına benzer bir alet takıp İstanbul Boğazı’nın üzerinden süzüle süzüle 3 bin 358 metre uçup Üsküdar’da, Doğancılar Meydanı’na konmasını; Erzurum soğuğunu anlatmak için, “gördüm, damdan dama atlayan kediler havada donmuştu” diyen, her şeyi abartarak anlatmaya bayılan seyyahların piri Evliya Çelebi’nin “uydurması bir efsaneden” başka bir şey olmadığını söylerler.

Bizim tarihçilerimiz, Evliya Çelebi’nin kuyuya attığı taşı yıllardan beri çıkarmaya uğraşadursun; ondan yüz elli sene sonra 1783 yılında Etienne Montgolfier nam kefere bir balon inşa etti; girdi balona, yanına bir ördek, bir horoz ve bir koyun aldı, havalandı, Fransa kraliyet sarayı Versailles üzerinde sekiz dakika uçtu ve sağ salim indi yere. Bu herife özenen Xavier de Maistre -ki edebiyat tarihinin en tuhaf seyahatnamesi olarak kabul edilen “Odamda Seyahat” adlı seyahatnamenin yazarıdır- ile bir arkadaşı, kağıttan ve telden bir çift devasa kanat inşa edip, Fransa’dan Amerika’ya uçmayı planlıyorlardı. Bu hadiseyi “Seyahat Sanatı” (Sel Yayıncılık) kitabında anlatan Alain de Botton, daha o tarihlerde uçak denilen bir seyahat aracının hayatımıza gireceğini hayal eden De Maistre’in Amerika’ya uçamadığını, onun yerine iki yıl sonra bir sıcak hava balonunda kendine bir yer bulduğunu, alet çam ormanlarına çakılana kadar Chambéry üzerinde bir süre uçtuğunu söyler.

De Maistre baktı uçarak Amerika’ya gitmek öyle sandığı gibi kolay değil, 1790’da aklına daha uçuk bir fikir geldi. Madem şartlar uçarak uzak bir yerlere gitmesine engel, o halde o da hiç de uzak olmayan bir yere seyahat edecekti; üstelik hiçbir zahmete katlanmadan... Oturduğu apartmanın en üst katındaki evinde, yatak odasında seyahate çıktı. Çıktığı seyahati de “Odamda Seyahat” (Sel Yayıncılık) kitabında ayrıntılı bir şekilde anlattı.

De Maistre’ın yatak odasında çıktığı seyahatten kırk beş yıl sonra Dr. Asahel Grant adlı bir misyoner, 11 Mayıs 1835 günü memleketim Hakkari’ye gitmek üzere Boston’dan İzmir’e hareket eden bir gemiye bindi. Doktor Grant’ın Hakkari’de ne işi vardı, o tarihlerde Amerika’da yaşayan bir tıp doktorunun dağlar arasında gizlenmiş bu yerden nasıl haberi olmuştu, henüz Osmanlı devletinin ulaşamadığı bu kayıp şehre, ta Boston’dan kalkan bir adam niye gitmek istiyordu? Bu soruların cevaplarına gelmeden önce, Dr. Grant’tan sekiz sene sonra, 1 Ocak 1843’te, yani Grant’ın çoktan Hakkari’ye varıp Aşûtê köyünde, yüksek bir tepenin üzerinde kesme taşlarla devasa bir misyoner okulunun inşaatına başladığı sene; Yahya Kemal ölürken başucunda bir kitabı açık duran, Ahmet Hamdi’nin; eserlerinde karşısına çıkan mistisizmi, kendi dünyasının bir yansıması olarak gördüğü romantizm akımının en güçlü yazarlarından Gerard de Nerval, Marsilya’dan hareket etmiş, Malta, Suriye, İskenderiye, Kahire rotasını takip ederek en sonunda İstanbul’a varmıştı. Grant Hakkari’deyken, Nerval İstanbul’daydı. Nerval’den beş sene sonra, “mutluluk deyince aklına doğu, doğu deyince aklına mutluluk gelen” “Madam Bovary”nin yazarı Gustave Flaubert de doğu seferine çıkmış, İstanbul’a gelip Galata’da bir otele yerleşmişti.

“Doğu despotizmi” birçok aydınlanma dönemi filozofunu; “Bin Bir Gece Masalları” da birçok romantik oryantalist yazarı buralara sürüklerken, misyonerlerin, bilim adamlarının, tüccarların, siyasetçilerin, arkeologların doğuya gelme amaçları farklıydı. Birçoğu için “doğu bir bilmeceydi”, o bilmeceyi çözmeye geliyor, birçoğu da “ışığın yükseldiği” yerdeki “ışığı” arıyor, bir kısmı hırsızlık yapmaya, birçoğu da oralara misyoner olarak gidip “kendi dinini” götürmeyi planlıyordu.

Kendini asker, Aleksandr Dumas’yı da kral sanıp, bir yerlere savaş açmak için ondan izin istemeye gidecek kadar “delirmiş” Nerval, bir seher vakti Paris’te kendini bir elektrik direğine asmadan önce, seyahat ettiği İstanbul’a dair “Doğu’da Seyahat” kitabında şunları yazmıştı:

“Ne garip bir kent Konstantinopolis! İhtişam ve sefalet, gözyaşları ve sevinç; başka yerlerdekinden çok daha fazla keyfi davranış, ama aynı zamanda da daha fazla özgürlük var burada; dört farklı halk birbirinden çok da nefret etmeden birlikte yaşıyorlar. Türkler, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler, aynı toprağın evlatları olan bu insanlar, bizim çeşitli taşra halklarımızın ya da farklı taraftar gruplarının beceremediği gibi, birbirlerine çok daha fazla hoşgörü gösteriyorlar.” (Gerard de Nerval, Doğu’da Seyahat, YKY, s.553)

Grard de Nerval’in İstanbul’da şahit olduğu “aynı toprağın evladı” farklı milletlere, aynı tarihlerde Bostonlu Dr. Asahel Grant, memleketim Hakkari’de rastladı. Oraya varır varmaz, onu en çok şaşırtan şey, “kayıp bir boy” olan Nasturileri keşfetmek olmadı; bu “keşiften” çok onu şaşırtan asıl şey; dinleri ayrı, iki halkın Müslüman Kürtlerle Hıristiyan Nasturilerin, biri ötekinin tavuğuna kış demeden bin yıldan beri birbirleriyle sulh içinde yaşamaları mucizesiydi.

1964 yılında, Hakkari’ye yedek subay öğretmen olarak giden Ferit Edgü’nün, gider gitmez gördüğü yeri “eğer Kafka görseydi karabasanlarının konusu burası olurdu” dediği bu kayıp şehir; ondan 125 sene evvel buraya gelmiş olan Amerikalı misyonere de benzer bir hissiyat yaşatmış olmalı ki, o da burada yaşayanları başka bir gezegenin insanı sayıp, ora ahalisi de onu “yeni dünyadan gelmiş” birisi olarak gördüklerini anlatmıştı 26 Ekim 1839 tarihli günlüğünde:

“Uzaktan, yeni dünyadan gelen yabancı........

© Habertürk