Edward Said, “Sürgün Üzerine Düşünceler” başlıklı denemesinde (Metis Seçki, “Kış Ruhu” içinde), modern Batı kültürünün büyük ölçüde sürgünlerin, göçmenlerin, mültecilerin ürünü olduğunu söyler. Alime göre Amerikan akademik, entelektüel ve estetik düşüncesi; faşizmden, komünizmden ve muhaliflere hayat hakkı tanımayan diğer baskıcı rejimlerden kaçan mülteciler sayesinde bugünkü halini aldı. Einstein mesela; bütün bir yüzyıla etkisi malum, siyasi düşünür olarak Herbert Marcuse hakeza. Hele hele edebiyatçılar… Ona göre Batı edebiyatı, Beckett, Nabokov, Conrad, Pound gibi dev yazarların yarattıkları eserler sayesinde “ülkeler-ötesi” bir edebiyat hüviyetini kazandı. Bu edebiyat “mülteciler çağının” en önemli simgesidir. Tezini güçlendirmek için Said, eleştirmen George Steiner’dan şu alıntıyı yapar:

“Birçok insanı evsiz bırakmış olan yarı-barbar bir uygarlıkta sanat yaratanların kendilerinin de belli bir dilde yerleşmemiş, diller arasında gezen şairler olmaları duruma uygun görünüyor. Eksantrik, uzak, nostaljik, kasten zamansız olmaları…”

Tarihin gördüğü en kanlı yüzyıl olan yirminci yüzyıl, alime göre bir mülteciler yüzyılıydı; yerinden edilmiş sürgünlerin, kitlesel göçün yüzyılı…

Yirminci asır geçti gitti, yirmi birinci asrın da ilk çeyreğini doldurmak üzereyiz. Edward Said’in sözünü ettiği “kitlesel göç” durmuş değil, tam tersine daha da kalabalıklaşarak devam ediyor bugün de. Bu göç beraberinde muazzam sorunlar getirdi, getiriyor evet, ama yirminci yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan “entelektüel ve estetik düşünceye” koşut bir kültür, bir edebiyat yaratamıyor ne yazık ki yirmi birinci yüzyıl. Tam tersine, çok uzun bir süreden beri Conrad, Nabokov ayarında güçlü yazarlar yetişmiyor Avrupa’da.

Sahi neden acaba? Cevabı kolay bir soru değildir ama galiba bir parça şöyle bir izahat getirmek mümkün.

Siyasi sebeplerle yurdundan kovulmuş mecburi sürgünlerin; geride bıraktıkları, çocukluklarının geçtiği, “kayıp cennetim” dedikleri memleketlerine bir daha dönemeyeceklerini bilmeleri, onları sürgünde bir “ev” inşa etme arayışına itti. Edebiyat, dışarıda kalmış, ruhları devamlı kış soğuğunda üşüyen “evsizlere”, kendi elleriyle sıcacık bir “ev” yaratma imkanı veren tek araçtır.

Nabokov’un da dediği gibi, geçmişiyle yaşarken kendini hep evinde hisseder insan çünkü.

Sürgün yazarların içinde Nabokov’un hikayesi, en ilginç hikayelerden birisidir. Bolşevik devrimi daha yirmili yaşlara basmadan buldu onu. Devrim geldi ve “kara köknarlar, ak huşlar, turbalıklar ve kıraç araziler” içinde “haşin fakat alımlı kırlık alanda” bulunan, çocukluğunu yaşadığı evden, “bu unutulmaz dekordan” kopararak uzaklaştırdı. Menzili belirlenmemiş yolculuğun daha başında, henüz Kırım’a vardıklarında, “ansızın sürgünün ıstırabını derinden hissetmeye” başladı. Çocukluğu geride kalmış, ilk sevgiliyi, Tamara’yı kaybetmiştir. Benzer bir şey Puşkin’in de başına gelmişti. O da buraya sürgüne gönderilmişti, genç Nabokov bunu biliyordu, büyük şairin o sırada onun yaşadığı yere çabuk “uyum sağladığını, serviler ve defneler arasında gezinerek” mısra damıttığının farkındaydı ama “hissettiği vecdin yapmacık” olmadığını da biliyordu. Çok sonra Avrupa’da kendine bir yer bulup yazmaya başlayıncaya kadar bu duygu peşini bırakmadı ta ki edebiyat Hızır gibi imdadına yetişene kadar:

“Sonraki birkaç yıl boyunca, o verimli heyecanı dindiren bir roman yazıncaya değin, benim için memleketimi kaybetmek, sevgilimi kaybetmeye denkti.”

Nabokov bunları, belki de dünya edebiyatında yazılmış en iyi hatıra kitaplarından birisi olan “Konuş, Hafıza”da (İletişim Yayınları) söylüyor. Kaçan bir adamın hikayesidir bu kitap. 1919’da Rusya’da “mutlak iktidarını” kuran Bolşeviklerden Almanya’ya; 1937’de Berlin’de, yavaş yavaş iktidarı ele geçiren Nazilerden Paris’e; 1940’ta bu şehri de işgal eden faşistlerden Amerika’ya kaçan yersiz yurtsuz, evsiz barksız bir yazarın hikayesi…

Çok iyi bir otobiyografi yazmak için üstün bir edebi yetenek yeterli değildir; bunun yanında ilginç ve anlamlı bir hayat yaşamış olmak da gerekir. Çoğu zaman yeteneği olanın hayatı yeterince ilginç değil; çok şey yaşamış, ilginç bir hayatı olan ise çoğu zaman edebi yetenekten yoksundur. Tıpkı röportaj gibi. Röportaj ata binmeye benzer. Ya at iyi olacak ya da binici. İkisi de iyiyse tadından yenmez. Aynı şeyi hayat hikayesi yazmak için de söyleyebiliriz. İlginç bir hayatı olan iyi bir yazarsa ortaya çıkacak metin “Konuş, Hafıza”ya benzer.

Hayatını kronolojik bir sırayla anlatmaz kitabında Nabokov. Kokuların, seslerin, renklerin, kelimelerin peşinden “yitirilmiş cennetini” yani çocukluğunu arar. Kaybedip bir daha bulamayacağı çocukluğunu; ulaşmak istese de ulaşamaz ona. O halde onu oraya götürecek tek bir araç vardır elinde; o da hafızası… Bu yüzden hafızayı konuşturmaya başlar. Bir romancıdan çok bir şair gözüyle bakar geçmişine. “Bilincin kollarını ötelere uzatır ve el yordamıyla aranır”, bilir ki “bu kollar ne kadar uzunsa o kadar iyidir”.Bunun için şiirsel bir metin yazar. Ona göre “şiir her zaman konumsaldır”, yine bilir ki, “Bilim........

© Habertürk