O máis brillante bailador de trompos que coñezo é Paco Martín. Ben sei que todo o mundo o coñece como mestre de ensino primario e como escritor, Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil no ano en 1986, autor dese libro inesquecible que deu nome a toda unha xeración: Das cousas de Ramón Lamote. Pero eu descubrino un día bailando trompos, arte que nunca cheguei dominar, e ben que me gustaría. Paseabamos os dous polas rúas vellas de Lugo, cheas de xente a entrar e saír das tascas contra a tardiña, e alguén puxo nas nosas mans unha buxaina. Na miña infancia os trompos dividíanse entre pinochas e buxainas. Tamén estaban os peóns, e os bailaretes, que facían cos bugallos, e uns moi pintureiros que viñan de México ou de Cuba, todos cheos de cores. Pero os máis comúns eran estes dous: as pinochas e as buxainas.

As pinochas eran máis grandes, pero tamén máis cativas. Utilizabámolas para poñer no circo ou currillo cando xogabamos ao pandote, igual que poñiamos as bolas de barro e xogabamos coas de china ou de cristalina. Cando chegaba o tempo das bolas? Non o sei. Viña despois do tempo dos trompos. O xogo dos trompos empezaba polo san Martiño a acababa contra mediado xaneiro, polo san Antón ou san Amaro. Xa o di o refrán: «Polo san Martiño trompos ao camiño, polo san Antón trompos ao caixón». Non coñezo ningún refrán para as bolas. E tampouco sei quen viña coa noticia de que empezaba o tempo duns xogos ou de outros. Estaba alí. Sentíase no aire.

Para librar as pinochas do currillo, ou para escachalas picándoas co ferrete, usabamos as buxainas, máis pequenas e redondeadas, coa punta ben afiada. Paco Martín apañou a que nos ofrecían. Enroscoulle o cordel, apertouno a xeito e lanzouna dun pulo non menos de tres ou catro metros por riba das nosas cabezas, no medio da xente do paseo. Foi impresionante. Seguiu coa vista e cun lixeiro movemento do corpo a viaxe da buxaina e, cando caeu, veulle pousar na palma da man, coma unha paxariña namorada, e alí a tivo bailando un bo anaco ata que acabou. El di que iso o fai calquera. A min pareceume unha fantasía prodixiosa.

Polo san Martiño, trompos ao camiño… Xa non hai trompos. Os rapaces non saben bailalos. Tampouco xogan ás bolas: o guá, o tres e cuarta, a raia, o corro… Nin aos cromos, que deixabamos caer pegados á parede para que montasen uns por riba dos outros. Nin ao pincho. Nin ás chapas… Non se trata de suspirar agora por saudades vellas que marchan cos tempos e non teñen marcha atrás. Hoxe mandan as maquiniñas e as playstations. Inevitablemente é así, como tantas outras cousas. A intelixencia obriga a instalarse e entender esas novas realidades, que son o mundo dos nosos fillos e dos nosos netos. Mais o san Martiño trouxo a lembranza das buxainas, e do Paco Martín, poñendo a voar a súa na praza do Campo, por detrás da catedral.