Bir ayağı Fatih diğer ayağı Beyoğlu ilçesine uzanan Haliç üzerine kurulu Unkapanı Köprüsü’nün Galata bölgesindeki Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa tarafından Mimar Sinan'a yaptırılan Azapkapı Camii’nin (1577-1578) yanından geçenler, yolun kenarındaki abidevî bir eserden gözlerini alamaz. Bu eser “Su Medeniyeti”mizin Lale Devri yapılarından Sâliha Sultan Sebîli ve Çeşmesi’dir.

Ceneviz Surları’nın bittiği noktada inşa edilen çeşme ve sebîl, beş köşeli bir plana dayanmakta olan eserin kitâbesinde yer alan bilgiye göre Sultan Birinci Mahmud tarafından annesi ve İkinci Mustafa’nın zevcesi Sâliha Sultan adına 1732-1733 yılları arasında yaptırılmış. Manzum kitâbeleriyle dikkat çeken sebîl ve çeşme, 18. yüzyılın başındaki mimarî, kültürel, estetik zevkini yansıtan eserlerin en önemli örneklerindendir.

Tarihî yapıların bazılarının ihtişamının yanında ilginç hikâyeleri vardır. Halk söylentisine göre rivâyet odur ki; küçük bir kız çocuğu Azapkapı Meydanı’ndaki çeşmenin başında su testisi kırılmış bir halde hüngür hüngür ağlarken, oradan geçmekte olan Sultan Dördüncü Mehmed’in (1648-1687) eşi, şehzade İkinci Mustafa’nın validesi Mehpâre Emetullah Râbia Gülnûş Vâlide Sultan (1647-1715) duruma kayıtsız kalamaz. Atlas kesesinden çıkardığı bir miktar parayı vermek isteyince, kız çocuğu, “Ben, testi kırıldı diye değil, eve su götürmeyi beceremediğim için ağlıyorum...” der. Çocuğun bu sözlerinden hoşlanan Vâlide Sultan, bunun üzerine ailesinin izniyle çocuğu saraya aldırır. Evlenme çağına gelince haremin gözdelerinden biri olan bu kız, devrin padişahı Sultan İkinci Mustafa ile evlendirilerek, Sâliha Sebkatî Vâlide Sultan olur.

1680'de dünyaya gelip 59 yıl yaşadıktan sonra 1739'da vefat eden Galata-Arap Camii Mahalleli küçük Sâliha, hamileliği sırasında, çocukluk semtindeki o küçük çeşmenin yerine muhteşem bir çeşme yapılmasını hayal eder. Bu hayali, 1696 yılında dünyaya getirdiği Şehzâde Mahmud'un, Sultan Birinci Mahmud olarak tahta çıktığı zaman (1730-1754) gerçekleşir.

Sultan Birinci Mahmud Han’ın vâlidesi Sâliha Sultan’ın çocukluğunun geçtiği Azapkapı Arap Câmii Mahallesi’nde bir çeşme ve sebîl yaptırmak arzusunu bildiği için, Galata’nın su ihtiyacını karşılamak üzere Taksim şebekesini yaptırdıktan sonra buradan beslenmek üzere annesi için Hâssa Mimarbaşı Kayserili Mustafa Ağa’ya bu çeşme ve sebîli inşa ettirir (1732). Kendi adına da ihtişamıyla görenleri hayran bırakın Tophane Çeşmesi’ni yaptırır.

Kız çocuğu üzerinden anlatılan hikâye tamı tamına böyle midir, bilinmez. Ammavelâkin, Azapkapı’da Sâliha Sultan adına yaptırılan muhteşem eser bütün ihtişamıyla ayakta durmaktadır. Sâliha Sultan Sebîl ve Çeşmesi için Seyyid Vehbî kaleminden çıkan üç adet manzum kitâbeyi taşlara işleyen Eğrikapılı Mehmed Râsim Efendi'nin hattı görenleri büyülemektedir.

Sâliha Sultan Sebîli ve Çeşmesi’nin yanında bir de sıbyan mektebi varmış. 1954 yılında Azapkapı sebîl ve çeşmelerinin ihyası gerçekleşmiş ise de tam önünden geçirilen ana trafik yolu yüzünden en az sebîl ve çeşme kadar zarif olan sıbyan mektebi yıkılarak ortadan kaldırılmış.

Bugünlerde yanındaki Sokullu Mehmed Paşa Camii cemaatsizlikten, çeşme ve sebîl ise vandalizmin izlerini taşımaktadır. Hem de öyle bir vandalizm ki hırsızlar fırsatını bulsa koca tarihî eseri yok edecek. Defalarca restorasyona tabi tutulan bu eserin başına gelenler pişmiş tavuğun başına gelmemiş.

Hatta İstanbul’un incilerinden olan bu eser 2020’de tahrip edildikten sonra varaklı pirinç madalyonunun bir parçası altın sanılarak parçalanmak suretiyle çalınmış.

Gerisini ne siz sorun, ne de biz anlatalım!..

Sâliha Sultan Sebîl ve Çeşmesi şimdilerde Vakfılar Genel Müdürlüğü’nün uhdesinde yapılan restorasyon çalışmalarıyla yeniden eski ihtişamlı görünümüne döndürülmeye çalışılıyor.

*************************

CANA HAYAT VE SEVİNÇ VEREN ÇEŞME

Erzurum’da dünyaya gözlerini açan Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi’nin (1639-1703) Erzurum’da cami, medrese,........

© Milat