Çatışma çözümü ve barış çalışmaları ile barış gazeteciliği alanının kurucu ismi Johan Galtung’u 17 Şubat 2024 tarihinde kaybettik. 1930 doğumlu olan Galtung Norveçliydi. Babası işgal altındaki ülkesinde Naziler tarafından tutuklandığında henüz 12 yaşındaydı, askerlik yerine 18 ay toplumsal hizmette bulunmayı tercih etmişti. Lisans derecesini matematik alanında almıştı, birisi istatistik, diğeri sosyoloji alanında iki master derecesi sahibi oldu. Gençlik yaşlarında Norveç’te verilen doktora decelerine karşı bir kampanyanın imzacılarından olmuştu. Doktora derecesi yoktu ama, dünyanın pek çok üniversitesinden “onursal doktora” aldı. Oslo Barış Araştırmaları Enstitüsünü (1959) ve Barış Araştırmaları Dergisini (1964) kurdu. Galtung 1987 yılında “çatışmaların nedenlerinin anlaşılmasına ve çözümü için şiddet-dışı alternatifler geliştirilmesine katkıları” ve barışa “sistematik, multidisipliner” yaklaşımı nedeniyle alternatif Nobel ödülü olarak bilinen Rights Livelihood (Doğru Yaşam) ödülünü almıştı ki bunu çok sayıda diğeri izledi. 1993 yılında TRANSCEND, Barış, Gelişme ve Çevre Ağını kurmuş, dünyanın pek çok üniversitesinde konuk öğretim üyesi olarak bulundu, dersler verdi. 150’den fazla kitaba, 1500’den fazla makale, proje vd. yayına imza attı. Dünyadaki 150 kadar çatışmanın barışçıl yollarla çözümünde aktif olarak rol oynamıştı. Türkiye’ye 2009 yılında Boğaziçi Üniversitesi Barış Eğitimi ve Uygulama Merkezi’nin davetiyle gelen Galtung, detaylarını gerekli gizlilik ilkesi çerçevesinde vermemekle birlikte Türkiye’de “Kürt sorunu”nun çözümü için arabuluculuk yaptığını da ifade etmişti.

ABD’yi dünya barışı için en büyük tehdit olarak görüyor, onun ve diğer batılı ülkelerin yapısal-emperyalizmi ile faşizminin, hiper-kapitalizm çağının sorunlarının sürekli krizler yaratıyor olmakla birlikte, bunun insanlığın kaderi olmadığını söylüyordu. Ancak 2011 yılı Temmuz ayında Norveç’te aşırı sağcı Anders Behring Breivik’in 77 gencin ölümü, 214 kişinin yaralanmasıyla sonuçlanan terör eyleminin arkasında İsrail’in bulunduğu ve dünya medyasının Yahudi sermayesinin kontrolünde olduğu açıklaması üzerine antisemitik olmakla itham edilmiş, kurucusu olduğu ve uzun yıllar başkanlığın yürütttüğü Barış Araştırmaları Enstitüsü Galtung’un ifadesinin kurumlarını bağlamadığı açıklamasını yapmak zorunda hissetmişti. O ise bu kutuplaştırıcı yaklaşımı yüzünden kendisine yöneltilen eleştirileri “karalama ve iftira” olarak karşılamıştı.

Ancak ister Galtung’un altını çizdiği gibi ister hiper-kapitalizm çağı, ister antroposen çağ olarak adlandıralım, “doğal” felaketlerin bile işlevsel akıllı (erkek) insanın neden olduğu sonuçlarla katlandığı çoklu krizler içerisinde yaşıyoruz. Bunun için son senelerde sadece Türkiye’de yaşanan ve artık sorumlusu bizzat “biz” olduğumuz sorunlar nedeniyle etkileri katlandığı için “doğal” saymamamız gereken deprem, sel; “tanrısal yargı, kader, beklenmedik ölüm” gibi anlamlar taşıdığı için “kaza” diye söz etmememiz gereken -kömür madeni ocaklarında, siyanürle altın çıkarılan madenlerde yaşananlar türü- felaketler; daha çok yoksulları vuran pandemi koşulları; yoksulluk, kuraklık, iç savaş, savaş gibi nedenlerle katlanan insan/mülteci hareketliliği; Türkiye’nin “sınırların güvenliği” gerekçesiyle sınırlarımız dışında konuşlanmış ordu gücünü vd. hatırlamamız yeter. Dahası kuzeyimizde Rusya’nın Ukrayna’na üzerindeki emelleri, Akdeniz’e bitişik güneyimizde İsrail’in Gazza’da Filistinlilere reva gördükleri vd. ile çerçevelenmiş bir coğrafyada öngörülebilir ve öngörülemez savaş tehlikeleri ve bunların doğrudan veya dolaylı sonuçlarıyla baş etmek durumundayız. Bütün bu koşullarda Galtung’un çatışma çözümü ve barışın inşasına dair söyledikleri yanında barış gazeteciliğinin gerekliliklerine dair söylediklerini de yeniden okumak çok önem taşıyor.

barış gazeteciliğinin çoğunlukla sıcak çatışma, iç savaş benzeri gerilimlerin yaşandığı Batı’nın kıyısına veya dışına düşen dünyada özellikle uygulanma örnekleri bulunmasına rağmen, konu gazetecilik çalışmalarının “kenarında” tutulmaya devam ediyor

Ancak iletişim çalışmaları alanından birisi olarak üzülerek söyleyeyim, alanımız Galtung ile göreli olarak geç tanıştı. Oysa Galtung, barış çalışmaları alanının öncü isimlerinden olduğu gibi, 1960’ların sonlarından itibaren ana akım medya haberciliğinin savaş ve şiddeti kışkırtan özellikleriyle eleştirisi üzerinden barış gazeteciliği kavramını ilk defa kullananlardan birisiydi. Galtung ve Mary Holmboe Ruge 1963 yılında gerçekleştirdikleri ve Norveç gazetelerinde yayınlanan Küba, Kongo ve Kıbrıs ile ilgili dış haberleri “algı psikoloji” yaklaşımıyla analiz ettikleri çalışmaları neticesinde, ana akım medyanın “haber değeri” tanımına yönelik olarak 1970’lerin sonlarından itibaren başlayan eleştirel habercilik yaklaşımları çerçevesinde daha sonra dillendirilecek sorunlarına dair önemli sonuçlara varmışlardı. Örneğin, Norveç basınında dış dünya olup bitenlerin ancak negatiflik ve dramatik bir unsur içerdiklerinde haberleştirildikleri, bunun kötülüklerle dolu bir dünya imgesi ile güvensizlikleri beslediği, ana akım medya haberlerinin süreç yerine “sonuç” odaklı olarak kurulduğu, haber kaynağı olarak seçkinlerin kullanıldığı ve bütün bunların haberi şiddet yanlısı kıldığına dair saptamalarıyla barış gazeteciliği adını henüz anmadan haberlerlerin nasıl yapılması gerektiğine dair önerilerde bulunuyorlardı. Ancak barış gazeteciliği kavramı medya çalışmaları alanına esas olarak eski BBC muhabirleri olan iki akademisyen, Jake Lynch ve Annabel McGoldrick’in 2005 yılında yayınladıkları ve Galtung’un ünlü “savaş gazeteciliği-barış gazeteciliği” karşılaştırmalı tablosu (Galtung, 2000) üzerine kurdukları kitapta kuramsallaştırıldı. Ayrıca bu ikili arkasından bir uygulama rehberi/kiti de geliştirecekti. Diğer yandan kavram ve kuram ancak bu kitap vesilesiyle Anglosakson dünyada yaygın olarak tartışılmaya başlandı ve akademik dünya ile gazetecilerin ilgi alanına girebildi. Örneğin Conflict&Communication dergisi 2006 yılında çok sayıda akademisyenin ve gazetecinin kavram ve yaklaşımın kıyasıya eleştirildiği, savunulduğu ya da bir orta yol bulunmaya çalışıldığı makalelerle yayınlandı. Ancak benim tespit edebildiğim kadarıyla, barış gazeteciliğinin çoğunlukla sıcak çatışma, iç savaş benzeri gerilimlerin yaşandığı Batı’nın kıyısına veya dışına düşen dünyada özellikle uygulanma örnekleri bulunmasına rağmen, hala daha konu gazetecilik çalışmalarının “kenarında” tutulmaya devam ediyor. Objektifliği hiç uygula(ya)madıkları ya da ona taraflı haberciliklerini meşrulaştırmak üzere tutunuyor oldukları halde, ana akım medya habercilerinin barış gazeteciliğinin adını ilk duyduklarındaki tepkisi ise -bizzat farklı coğrafyalardan tanıklıklıklarımla söyleyeyim- “gazeteci miyiz barış aktivisti mi” refleksiyle hızlı bir reddediş oluyor.

Türkiye’de barış gazeteciliğinin, dolayısıyla Galtung’un gazetecilik çalışmaları yapanlar tarafından bilinmesinin serüveni de aslında Batı’dan çok farklı değil ve barış gazeteciliği kavramı ve habercilikte çatışma çözümü teknikleri üzerine kurulu yaklaşımının kullanılmasına dair çalışma ile karşılaşmamızın tarihini ben ancak, Bağımsız İletişim Ağı olarak yerel medya gazetecilerine ve iletişim fakülteleri öğrencilerine yönelik olarak 2000-2003 yılları arasında gerçekleştirdiğimiz hak odaklı habercilik eğitimlerine götürebiliyorum (Arsan, 2003). Ancak bu eğitimlere rağmen barış gazeteciliği kavramının yaygınlaşmasının, örnek bir model oluşturmasının hatta bir iletişim fakültesinde ders olarak okutulmaya başlamasının esas olarak Kuzey Kıbrıs’tan başlayarak Türkiye’ye ulaştığını da bir ahde vefa gereği hemen eklemeliyim. Sürecin bir parçası olmanın tanıklığıyla da söyleyeyim, Kofi Annan’ın Kıbrıs sorununa çözüm için geliştirdiği ve kendi adıyla tarihe geçen barış planının ilgili ülkelerde ve Kıbrıs’ın iki tarafında tartışıldığı........

© P24