İktidara geldikten sonra bölge ülkeleri ile ilişkiler geliştirme yoluna giden Taliban; Pakistan, Çin, İran ve Özbekistan gibi ülkelerle yapılan ekonomik ve politik görüşmelerde Afganistan’ın savaş sonrası toparlanması ve ekonomisinin hızla kalkınması adına işbirlikleri geliştirmeye çalışmaktadır.

• GÜLNAZ YÜCEL DURMUŞ
• 28 Nisan 2024

Taliban’ın 2021 yılında ülke yönetimini devralmasıyla Afganistan’ın uluslararası ilişkileri ciddi oranda azalmıştır. Yabancı yatırımcıların çoğunun ülkeyi terk ettiği, Batılı devletlerce ambargo uygulanan ve yurt dışı ekonomik varlıkları dondurulan Afganistan için Taliban bölge ülkeleri ile ilişkiler geliştirme yoluna gitmiştir. Pakistan, Çin, İran ve Özbekistan gibi ülkelerle yapılan ekonomik ve politik görüşmelerde Afganistan’ın savaş sonrası toparlanması ve ekonomisinin hızla kalkınması adına işbirlikleri geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu yazıda, Afganistan’ın bölge ülkeleri ile olan ilişkilerinin dinamiklerinin incelenecektir.

Pakistan

Pakistan ve Afganistan arasındaki ilişkiler 2021 yılında Taliban’ın iktidara gelmesiyle karşılıklı gerginliğe evrilmiştir. Bu gerginliğin altında yatan sebepler; Afganistan Taliban’ı ile Pakistan Taliban’ı olarak bilinen Tehreek-i Taliban Pakistan (TTP) arasındaki ilişki, Durand Hattı’ndaki sınır problemleri ve Pakistan’da sayıları 1,7 milyonu bulan Afgan mültecilerdir (Mir, 2023).

Pakistan, Taliban’dan TTP’ye verdiği desteği çekmesini ve Durand Hattı’na riayet etmesini istemektedir. Durand Hattı, Pakistan ve Afganistan arasındaki tartışmalı bir sınır hattıdır. Günümüzde de bu sınırda hâlâ çatışmalar meydana gelmektedir. Bölgedeki Peştu nüfusu ikiye ayırarak bir kısmının Pakistan’da bir kısmının Afganistan’da kalmasına neden olan hattın İngilizler tarafından çekilmesi, Peştuların baskın olduğu Taliban için hâlâ tam olarak kabul görmüş değildir. Bundan dolayı 2021 sonrasında Pakistan sınırında yaşanan çatışmalarda artış gözlemlenmektedir (Kaura, 2022).

Durand Hattı, (The Durand Line, 2024)

Pakistan-Afganistan ilişkilerinde bir başka gerilim noktası olan TTP, Pakistan yönetimine karşı saldırılar gerçekleştirmekte ve şeriatın tesisinin ülke genelinde egemen olmasını savunmaktadır. Taliban, Pakistan’ı hedef alanı olarak belirleyen TTP’yi Pakistan’ın iç sorunu olarak gördüğünü ifade etmişse de Pakistan, Taliban’ın TTP’yi desteklediğini iddia etmektedir. Taliban sözcüsü Zebihullah Mücahid “İslam Emirliği, hiç kimsenin Afganistan topraklarını Pakistan’a karşı kullanmasına izin vermiyor. İslam Emirliği’nin zaferinden sonra Pakistan’da güvensizliğin artması, Pakistan’daki güvensizliğin arkasında bizim olduğumuz anlamına gelmez. Afganistan’da silahlar güvendedir. Çalınmaz. Silah kaçakçılığı yasaktır ve her türlü yasa dışı faaliyet engellenir” diyerek Pakistan’ın iddialarını yalanlamıştır (Pakistan should solve its domestic problems on its own, t.y.). Fakat Pakistan’ın geçici başkanı Enver-ul Hak Kakar, Taliban’ın iktidara gelmesiyle Pakistan’da meydana gelen intihar saldırılarının yüzde 500, terör saldırılarının yüzde 60 arttığını belirterek bu saldırıların TTP kaynaklı olduğunu ve 2.267 sivil vatandaşın hayatını kaybettiğini dile getirmiştir. Bu saldırıyı gerçekleştirenlerin Afganistan’dan iadesinin talep edildiğini fakat Taliban’ın hiçbir şey yapmadığını belirtmiştir (Siddique, 2023).

Pakistan, bölgede Hindistan ile rekabetinin yanında iç politikada da TTP ile mücadele verirken bu sıkışmışlık hissinin aşılması için Taliban’a TTP konusunda baskıda bulunmaktadır. TTP’nin Taliban’ın baskısı altında hareket ettiğine inanarak Taliban’ı baskılamak amacıyla ülkedeki Afgan mültecileri bir baskı unsuru olarak kullanmaya başlamıştır. Ayrıca denize kıyısı olmayan Afganistan’a Pakistan üzerinden giden konteynırlara da el koyarak bu baskıyı çeşitlendirmektedir. Taliban bu durumu alternatif ticaret yolları arayarak, İran’ın Çabahar Limanı üzerinden telafi etmeye çalışmıştır (Siddique, 2023).

Ekim 2023’ten beri yarım milyona yakın Afgan’ın Pakistan’dan sınır dışı edildiği kaydedilmişse de Taliban’ın TTP’ye olan desteğini çekeceğini düşünmek gerçekçi gözükmemektedir. Bunun en büyük nedeni Taliban tarafından Usame Bin Ladin’i teslim etmek yerine ABD işgalinin göze alınmasıdır. Bu kıyasla bakıldığında Taliban’ın Pakistan’ın baskılarına karşı kendine bağlılık yemini etmiş TTP üyelerinin teslim edilmeyeceğini söyleyebiliriz. Fakat yine de Pakistan’ı yatıştırma amacı ile Taliban TTP üyeleri ve ailelerinden oluşan bir grubu Pakistan sınırına yakın yerlerden alarak Afganistan’ın farklı yerlerine yerleştirmiştir. Pakistan bu süreçte Afganistan’da Taliban’la savaşa girebilecek durumda olmasa da sınır çatışmaları, TTP üyelerine yönelik saldırılar gerçekleştirmeye devam edecek diyebiliriz, fakat bu süreç muhtemeldir ki Taliban’ın TTP’nin Pakistan’daki eylemlerini durdurabilecek bir karar almasıyla sonuçlanmayacaktır. Taliban bunu Pakistan’ın iç işi olarak görmeye devam edecek ve en fazla Afganistan’daki TTP üyelerini Pakistan’a saldırmaktan alıkoymak için sınır bölgelerinden uzaklaştıracaktır. Pakistan ise muhtemeldir ki Afgan mültecilerin hepsini sınır dışı edene kadar bu durumu bir baskı aracı olarak kullanmaya devam edecektir.

İran

Afganistan’ın batı sınırı komşularından olan İran’la ilişkisinde öne çıkan en önemli unsurlar; sınır çatışmaları, Suriye Savaşı’na İran saflarında savaşmaya gönderilen paralı Afgan milisler ve İran’daki Afgan mültecilerdir. Sınır çatışmalarının meydana gelmesinin altında yatan motivasyonlara bakıldığında Hilmend Nehri üzerindeki su paylaşımı göze çarpmaktadır. Hilmend Nehri’nden temin edilen suyun ciddi şekilde azaldığını ifade eden İran, bundan dolayı ciddi bir su sıkıntısı yaşamaktadır (Toğa, 2023). Taliban yönetimi ise nehrin su miktarındaki azalmadan kaynaklı olarak İran’a gönderilen suyun azaldığını belirterek bu durumun kasıtlı olmadığını açıklamıştır (Taliban-İran çatışmalarında son durum, 2023).

Hilmand Nehri, (Hajihosseini vd., 2016)

Afganistan-İran ilişkilerinde bir diğer önemli sorun ise çoğunluğu Hazaralardan (Şii oldukları için İran’ın yakınlık duyduğu bir topluluktur) oluşan Afganların Suriye’ye ve Irak’a İran saflarında savaşmaya gönderilmesidir. Bu durum Taliban iktidara gelmeden önce başlamıştır. İran’daki Afgan mülteci erkeklerin gönüllü veya ikamet izinlerinin iptal edilmesi tehdidiyle zorla savaşa gönderilmesinin yanı sıra Kabil’de ofisler açılarak da savaşa paralı asker toplayan İran, Fatımiyyun ve Zeynebiyyun Tugaylarını kurarak bu insanları savaştırmaktadır (Hajihosseini vd., 2016). Bu durum Türkiye için de ciddi bir sorun teşkil etmektedir. Zira bu kişiler savaştan döndükleri zaman düzensiz göçmen olmaya devam etmekte ve İran üzerinden Türkiye’ye gelebilmektedir.

İran’da Afganistan’dan göç etmiş çok sayıda düzensiz göçmen bulunurken bu göçmenler ABD işgalinin sonlanmasıyla kademeli şekilde sınır dışı edilerek ülkelerine gönderilmektedir. Ekim 2023’ten beri bakıldığında İran’ın sınır dışı etme politikasında Pakistan kadar ciddi oranlar göze çarpmasa da bu durum artmıştır.

İki ülke arasındaki sorunların dışında, Taliban’ın 2021’de iktidara gelmesinin ardından İran, diğer birçok ülke gibi büyükelçiliğini veya konsolosluğunu geri çağırmamış ve Afganistan’la ekonomik ve siyasi ilişkilerini sürdürmekte istekli olduğunu göstermiştir. Taliban temsilcilerinin İran’a gerçekleştirdiği görüşmelerle beraber İran temsilcileri de Afganistan’a gelerek ticari ve siyasi ilişkilerini artırmaya çalışmışlardır. Taliban yönetiminin başbakan yardımcısı Molla Abdul Ghani Beradar, İran’la ikili ticaret hacminin 10 milyar dolara ulaşacağını belirterek........

© Perspektif