• MENEKŞE TOKYAY
• 9 Mart 2024

Güllük gülistanlık bir yaşam sürdüklerine dair yanılsamaların ortalığa saçıldığı 8 Mart’ın ardından kadınların çalışma hayatında ve toplum içinde yaşadığı, emeklerinin karşılığını alamadığı ve sürekli mücadele etmek zorunda bırakıldığı “numunecilik” algısı konusunda düşünmek için geç de olsa bir adım atmanın vakti geldi. Şimdi değilse, ne zaman?

“Bilge bir kadın kimsenin düşmanı olmak istemez;

bilge bir kadın kimsenin kurbanı olmayı reddeder.”

Maya Angelou

Tokenizm veya “numunecilik”, en basit ifadesiyle, “farklı” görünmesi sebebiyle bir kişiyi, eril kodların hüküm sürdüğü bir topluluğa veya erkeklerin egemen olduğu mesleklere dahil etmek şeklinde tanımlanabilir.

Dolayısıyla tokenizm, kadınların mesleki deneyimlerini ve bu deneyimlere verdikleri davranışsal tepkileri, onların nicel/sayısal oranı üzerinden açıklamakla yetinirken, aynı kadınların iş hayatında özlemini çektikleri toplumsal cinsiyet eşitliğinin önündeki engellerin, erkeklerin ağırlıklı olduğu yapılarda daha fazla kadının işe alımıyla azaltılabileceği yanılsamasına dayanır.

Televizyonlardaki tartışma programlarına veya dizilere “tek bir kadın”ın dahil edilerek “cinsiyetçilik” veya “mansplaning” suçlamalarından kurtulmaya çalışanlar bunun en çarpıcı örneği… Bir diğer uygulama da, birçok Müslüman-Amerikalı oyuncunun kariyerlerinin yarısını filmlerde ve dizilerde “terörist” rolünü oynayarak geçirmesi….

Ancak bu ve daha nice örnekte aslında bir kadın “numune” olarak “kozmetik” amaçlı kullanılarak, toplumdaki cinsiyetçi yargılar ve zaman zaman da “kadın düşmanlığı” perdeleniyor, dikkatler bu gerçeklikten başka yöne çevriliyor. Aynı programlarda, filmlerde ve dizilerde bir yandan da cinsiyetçi şakaların yapılması veya kadınların ırk veya dinlerinden dolayı üzerlerine giydirilen basmakalıp yargılarda arındırılmaması aslında bu çabaların altının doldurulmadığının da göstergesi olabiliyor.

Zira marjinalleştirilmiş bir topluluğun tekil bir üyesinin ekranlara yansıtılması, bu kişinin hakları göz ardı edilen, örneğin eşit işe eşit ücret verilmeyen, cam tavanlara başı toslayan veya cam uçurumlardan itilen, tüm liyakatine rağmen sırf Müslüman ismine sahip olduğu için iş görüşmelerinde elenen kişiler olarak deneyimlerinin yansıtılmamasından dolayı toplumsal kapsayıcılık açısından içi boş bir performansa dönüşüyor.

Dolgu Malzemesi mi, Aktif Bileşen mi?

Sembolik olarak birer “numuneye” indirgenerek, örneğin yönetim kurullarındaki kadın kotasını “doldurmak” için kullanılarak, yerel seçimlerde bıyıklı kadrolar arasına birer “dolgu malzemesi” olarak eklenerek, kadınların insan olmaktan veya mesleki başarılarından kaynaklı hakları arka plana itiliyor. Bir nevi, “ilericilik” sembolleri olarak “kullanılırken”, onların üzerinden altı oyulmuş bir toplumsal cinsiyet eşitliği yanılsaması üretilirken, aslında aynı kadınlar insanlıktan çıkarılıp (dehumanize) metalaştırılıyorlar.

Tokenizm teorisini 1977 yılında literatüre kazandıran, bilim insanı Rosabeth M. Kanter. Kendisi, herhangi bir azınlığın veya dezavantajlı olduğu düşünülen bir topluluğun üyesi olan kişilere, toplumda ve çalışma hayatında birey olmalarının ötesinde, ait oldukları kategorilerin temsilcileri gözüyle bakıldığını ve bir dizi kalıp yargıyla muhatap edildiklerini söyler. Örneğin erkeklerin sayısal olarak baskın olduğu mesleklerde veya kurumlarda kadın olmak, “kadınlara ayrılan kotalarla” sınırlıdır ve kadınların eğitimleri ve/veya erdemlerinden kaynaklı statüler için göz ardı edilmelerine, hak ettikleri dönemlerde ise terfi edilmemelerine yol açar. Ama kadın bu sektörlerde her daim birer numunedir.

Buna göre, bulunduğu topluluk içerisinde cinsiyeti, cinsel tercihi, etnik kökeni veya ırkı sebebiyle sayısal olarak yüzde 15 ve altında bulunan kişiler “numune” statüsünde, yüzde 85 ve üzerindekiler ise “hâkim” grup statüsünde. Normalin üzerinde bir görünürlük atfedilen “numune”lerden beklenen iş performansı, olması gerekenin çok üstünde iken, bu durum performans baskısına ve beraberinde stres ve kaygıya dönüşebiliyor.

Öte yandan, hâkim grup, “numune” olarak kurum içine alınan bireylere karşı “bariyerleri” yükseltip onlar karşısında dayanışma içerisine giriyorlar, cinsiyetçi esprilerle onları dışlıyorlar, kuruma yeterince sadık olmadıkları yönünde bir algı yaratıyorlar, iş çıkışı “enformel” buluşmalardan onları dışlıyorlar.........

© Perspektif