İngiliz filozof, hukukçu Jeremy Bentham1785’de bir hapishane tasarlıyor. Hücrelerinin her köşesi gözetlenebilen bir cezaevi… Tarihe geçen modelinin adı da oradan: “Panopticon” yani bütünü, tamamı gözetlenen cezaevi…

Panopticon Hapishanesi’nde hücreler yan yana dev bir halka oluşturuyor. Halkadaki her hücrenin dışarıya bakan kısmındaki pencereyle mahkûmun kaldığı oda aydınlık. İçe bakan kısmı da açık, parmaklıklı… Halkanın tam ortasında da mahkûmun içindeki gardiyanları göremediği bir gözetleme kulesi var.

Böylece Bentham’ın projesinin iki ana ilkesi ortaya çıkıyor. O mimari öncelikle mahkûmların her hareketinin izlenmesini sağlayacak. “Göz”den saklanacakları bir kuytu yok. Üstelik ne zaman gözetlendiklerini, o an kulede bir nöbetçinin olup olmadığını da bilemeyecekler. Kim olduğunu bile…

Onları göremiyorlar zira. Ama “yanlış” yani o kurallara uymayan, hatta “şüpheli” her davranışlarının cezalandırılacağını, sicillerine işleneceğini biliyorlar. Görünmez ama güçlü kontrol.

“Panopticon Hapishanesi” yüzyıllar sonraya miras kalan, düşünürlere ilham olan bir metafor aynı zamanda. George Orwell’in “1984”ü, her ülkedeki benzetmelere hemşeri “Big Brother”ı “panoptik kontrol”ün dik âlâsı mesela. Ülke her an gözetlenen açık cezaevi. Gözetim toplumu.

Foucault da “panopticon”un hüküm sürdüğü toplumu, iktidarı anlatırken o metafora başvuruyor. Toplumu, hayatı sürekli gözetleyen ama görünmeyen “iktidarın gözü”, “gözün iktidarı”… Foucault’ya göre o sistem sadece hapishanelerin değil okul, fabrika, hastane gibi birçok temel kurumun işleyişindeki mantık.

İktidar hem görünmez, hem de gerektiğinde birçok yolla, araç-aygıtla kendini görünür kılabiliyor. Her yerde… Bugün durma büyüyen gölgesi insanın tüm dünyasına, hatta “özel” mesajlaşmalarına, her türden iletişimine vuruyor. Düşüncelerine bile…

Yaşadığı coğrafyayı dev bir hapishaneye, açık cezaevine benzetiyor bazen. Orada yaşayanları da sürekli o gücün, iktidarın gözünün “mâkul şüphe”sinin esnetilebilen boyunduruğundaki kaygılı, ürkek mahkûmlara… İzleyen “göz”ün yargılarını, yanılsamalarını, duygularını, endişelerini, “öyle görme arzusu”nu da işin içine katan “dönüştürülebilir mâkuliyet” mi demeli?

Bentham’ın modelinin alanı teknolojiyle her an genişliyor, Orwell’in 75 yıl önceki kehâneti her yerde. Her an gözetlenmenin etkisi, her yeri görebilen o “göz”ün varlığını bilmenin ama ne zaman, nerede, kim olduğunu bilememenin psikolojisiyle ağırlaşıyor.

O gücün, iktidarın gözünün o an ne yapacağını bilmemek ama bunun bilgisine, hatta deneyimine vakıf olmak ise dehşet verici. En korkuncu da sürekli “savaş kameraları”nın, uyduların, savaş teknolojilerinin gözetimi altında yaşamak.

“Hayat”ını tepesindeki 7/24 vurucu kameraların, savaşçı gözlerin gözetiminde, hedefinde “yaşayan” ülkelerin insanları… İşte orada tam anlamıyla “ölümcül takip”, “ölümün gözü” çıkıyor karşımıza. O korkunç muamma: O an kimi, neyi, nasıl görüyor, “hedefine alıyor” acaba… Ne yapacak?

Kamera artık doğrudan “ateşli silah”; silahla bütünleşmiş, varlığı silaha dönüşmüş, “göz”ü öyle dönmüş bir gözetim aracı… MUBİ’de bir süre önce seyrettiğim Eleonore Weber’in 2020 yapımı “Artık Gece Olmayacak (There Will Be No More Night)” belgeseli onu, kameralı savaşı anlatıyor.

Ancak Weber’in filminin benzerlerinden önemli ve çok çarpıcı/sarsıcı bir farkı var. Tümüyle, doğrudan taarruz helikopterlerindeki “savaş kameraları”nın vizöründen, görüntülerinden ibaret olması. Kadrajının sağ üst köşesinde “target (hedef)” yazılı görüntüler… Yönetmen “Fransa’nın Orta Doğu’da yürüttüğü/katıldığı hakkında çok az şey bildiğimiz Irak, Afganistan, Suriye’deki savaşlara” odaklanıyor.

Weber savaş helikopterlerinden çekilen görüntüleri, video kayıtlarını derlemiş. Bir kısmı internette de paylaşılan görüntüler. Belgeselinde savaş helikopteri pilotu Pierre V.’le bizzat yaptığı görüşmeler de önemli yer tutuyor. İsimsiz pilotların da “hikâye”leri var.

Filmine seçtiği adın hikâyesi de çarpıcı: “Artık Gece Olmayacak, ‘Kıyamet’ten bir ayetin başlangıcı. Hıristiyan kehânetinde olduğu gibi dünyayı aydınlatan ilahi bir ışık yerine artık gözün her şeye kadir olması…” Gece görüşü teknolojisiyle, termal kameralarla artık gecenin karanlığına da saklanamıyorsun ama hayatın da, o “göz” de “karanlık”.

Her savaş helikopterinde iki pilot var. Kaptan pilot (nişancı) helikopterin kamerasını kontrol eden bir kask takıyor. Nereye bakarsa kamera onu takip ediyor. Asıl önemlisi, hayatî olanı baş hareketlerinin doğrudan silahları da kontrol etmesi. Gökten çelik yağdıran makinelilere, füzelere kumanda etmesi…

Baktığı yeri kilometrelerce uzaktan silahlarıyla vurabilir, füzeleriyle yok edebilir. Hepsi pilotla tek bir beden… Gece görüşüne haiz, hedeftekilerin hayatını termal kamerayla da izliyor. “İzinsiz bir bakış bu” diyor anlatıcı (Nathalie Richard)… “Temel insan haklarının ihlali”.

Ve korkunç bir güç dengesizliği: “Her şey inanılmaz derecede kolay”. O “güç dengesizliği” her savaşta, her çatışmada insanlığın el kantarında. İsrail’in saldırılarıyla da zalimliği........

© Serbestiyet