İsmâil Hâmi Dânişmend’in “Türkçeleşmiş Kelimeler Meselesi” başlıklı yazısına devâm ediyoruz:
(…) Dilden dile tesbit edilen semantik ve fonetik istihallerin (“istihâlelerin” olsa gerek. A.T.Ç.) tabiî (“tâbî” olsa gerek. A.T.Ç.) olduğu birtakım kanunlar vardır. Meselâ Dauzat’ın yukarda bahsettiğimiz eserinin 171-176’ıncı sayfalarıyla 1938’de yayınlanan Dictionmaire etymologique adındaki iştikak lügatının giriş bölümünün XII-XIII’üncü sayfalarındaki izahatına göre semantik değişikliklerinde kinayenin, teşbihin, mecazın ve istihzanın büyük tesirleri vardır. Bilhassa kelimelerin dilden dile yalnız bir tek mana ile seyahat edip aslındaki muhtelif manalarını kaybetmesi de semantik değişikliğin en mühim âmillerindendir. Fonetik istihaleler içinde de yazıda imlanın, telâffuzda tahrifin mürekkep yabancı kelimelerini bir kelime halinde birleştirmenin uzun kelimeleri kısaltmanın, yabancı kelimelerine kıyas yoluyla yeni kelimeler icadının ve “Attraction” denilen kaideye göre yabancı tabirlerinin yerine bir takım yakıştırmalar kullanmak âdetinin büyük tesirleri vardır. Tabiî bu umumî kanunlar dışında her dilin kendi bünyesiyle alâkadar birtakım hususî âmiller daha vardır ki bunların her dilde ayrıca tetkiki lâzım gelir.
Türk dilindeki Arap ve Acem kelimelerinin tasfiyesi meselesindeki vaziyetleri de ancak bu umumî ve hususî esaslara göre tayin ve tespit edilebilir. Bazı müsteşrikler bilhassa Batı dillerinden aldığımız kelimeler üzerine bu esaslara biraz temas etmiş ve meselâ Henri Mathieu’nün 1857’de yayınlanan La Turquuie et ses differents pepuples adındaki eserinin ikinci cildinin 79’uncu sayfasında bundan bahsedilmişse de Arap ve Acem kelimelerinin Türkçeleşmesine sebep olan âmiller onları pek alâkadar etmemiştir.
Türk dilindeki Arap-Acem kelimelerinden birçoklarının fonetik ve semantik bakımlarından Türkçeleşmesinde âmil olan esasların başlıcaları bizce şöyle sıralanabilir:
1- (Fonetik bünye farkı): Bilhassa Arapçayla Türkçe arasındaki geniş bir nispet alan bu fark Arap dilindeki “he”, “ha” ve “hı” seslerinin Türk dilinde yalnız bir “h” sesiyle, “t” ve “tâ”nın yalnız “t” ile, “dhel”, “ze” ve “zâ”nın yalnız “z” ile, “the”, “sîn” ve “sâd”ın yalnız “s” ile, “dal” ve “dad” seslerinin yalnız “d” ile ve nihayet “ayn” ve “elif” seslerini de yerine göre münasip bir sesli harfle ifadesinden ileri gelir. Bunlardan “dad” sesinin türkçede bazen “z” ve bazen de “d” rolünde görülmesi de ihmal edilemeyecek kadar mühimdir.
2- (Şedde tahfifi): Hediyye=hediye, niyyet=niyet, kerre=kere, hammam=hamam, hammal=hamal, kassab=kasab, zann=zan, hiss=his, şerr=şer, sırr=sır, vesaire gibi.
3- (Son sesin sağırlaşması): d/t, c/ç, b/p değişikliklerinde görülür. İnad=inat, ilâc=ilâç ve kitab=kitap şekillerinde olduğu gibi.
4- (Hemze yokedilmesi): İmale ile olur. Teyid/teyit (“Te’yid/teyit” olsa gerek. A.T.Ç.), i’tilaf/itilaf ve te’lif/telif gibi. Bazen imalesiz de olabilir: Mes’ele/mesele şeklinde olduğu gibi.
5- ((Uzun sesin kısalması): Riçal/reçel, hâtır/hatır, divâr/duvar, ayîne/ayna, kusûr/kusur, kibâr/kibar, azâd/azad v.s. gibi.
6- (İki sessiz arasına bir sesli harf ilâvesi): satr/satır, vakf/vakıf, kabr/kabir, cebr/cebir, sihr/sihir, kibr/kibir, raks/rakıs v.s. gibi. Bu kaidenin tesiri film/filim ve telegraf/telgraf (“telegraf/telgıraf” olsa gerek. A.T.Ç.) gibi Batı kelimelerinde de görülmektedir.
(İsmâil Hâmi Dânişmend, Tarihî Hakikatler, Tercüman Gazetesi Tarih ve Kültür Yayınları, 1978, İstanbul, cilt: 2, s. 405-407)
(Devâm edecek)
NOT: Kitabın imlâ ve noktalaması muhâfaza edilmiştir.
login
who are we?
contact us
qosheapp
Toi Staff
Gideon Levy
Belen Fernandez
Rami G Khouri
Donald Low
Mort Laitner
Ali Fathollah-Nejad
Nikkei Editorial
Michael Kwet
visit website
